«ЗАМАНА» АГЫМЫ

«ЗАМАНА» АГЫМЫ , «З а м а н а» п о э з и я­с ы – кыргыз ырчылары (төкмөлөр) ж-а акын­дар (жазма) поэзиясы м-н коомдук-саясий ж-а филос. ой-пикирлерде жашап келген термин. 19- к-дын орто ченинде пайда болуп, 20-к-дын ба­шында, тагыраак айтканда, 1917-ж. Октябрь төңкөрүшүнө чейин ж-а совет доорунда колдо­нулган. Термин агымдын өкүлдөрүнүн чыгарма­ларынын аталыштарынан келип чыккан. Адат­та Калыгул Бай уулунун (болжол м-н 1785–1855) «Акыр заман», Арстанбек Буйлаш уулунун (бол­жол м-н 1824–78) «Тар заман», Молдо Кылыч­тын (1866–1917) «Зар заман», Алдаш Молдо Жээнике уулунун (1874–1930) «Хал заман», Же­ңижок Өтө уулунун (1860–1920), Сагынбай Ороз­бак уулунун (1867–1930), Тоголок Молдонун (1860–1942) «Замана» аттуу көлөмдүү санат ыр­лары аталган. Мындай поэзиянын идеялык-те­матикалык маңызы м-н мазмуну кыргыз жер­гесине орус падышачылыгы үстөмдүк кылганга чейинки турмушту, феодалдык-патриархалдык мамилелерди, ислам жол-жоболору м-н адеп-ах­лакты көксөө, көкөлөтүү, орус оторчулугу алып келген тартиптерди, жер ээлеп алууну, пейилдин, адептин бузулушун сындап-айыптоо катары мүнөздөлүп, түпкүлүгүндө бул багыт зыяндуу, реакциячыл деп бааланган, аталган чыгарма­ларды басма сөздө жарыялоого тыюу салынган. Совет бийлигинин акыркы, «кайра куруу» деп аталган жылдарында ж-а эгемендүүлүк мезги­линде көркөм өнөргө карата мындай бир бет­кей саясий-идеол. мамиле четке кагылып, жо­горуда саналган ырчылар м-н акындардын чыг­лыгын калыс, так талдап-баалоого, эмгектерин толук жарыялоого шарт түзүлдү. «Замана» де­ген түшүнүк бир эле Калыгул, Арстанбек, Мол­до Кылыч, Алдаш Молдо, Тоголок Молдо, Же­ңижок гана эмес, чыгармалары мурда жарыя­ланбай, унуткарылып же тыюу салынып кел­ген ырчылар м-н акындарда жыш кездешери айкын болду. «Замана» темасы Молдо Нияздын (болжол м-н 1820–90), Нурмолдонун (1838– 1920), Токтогул Сатылгановдун (1864–1933) санат ырларында да таасын чагылдырылган.
Жалпысынан «З.» а-нын пайда болушуна ж-а өнүгүшүнө төмөнкүлөр өбөлгө болгон: 1) бул та­бигый, ички көрүнүш ар бир акыл-эстүү, пара­саттуу адамды өзү жашап жаткан заман, анын өткөн-кеткени, бүгүнкүсү ж-а эртеңи, күңгөй-тес­кейи ж-дө ойлондурат. Мындай сапат айрыкча ойчул адамдарга мүнөздүү. «З.» а-нын өкүлдө­рүнүн бардыгы өзгөчө чыгармачыл кудуретке эгедер адамдар болгон; 2) ойчулдук, кыялдануу жеке адамдарга эле эмес, бүтүндөй элге, жамаат­тык эс-туюмга да тиешелүү болот. Айталы, ааламдын жаралышы, дүйнөнүн өзгөрүшү, бул дүйнө м-н тигил дүйнө, замандын алмашышы, кечээки м-н келечек, алда качанкы «кой үстүндө торгой жумурткалаган» заман, бүгүнкү «Тар за­ман» же келе жаткан «Акыр заман», о. эле бо­ло турган «Жыргал заман» ж-дө аңыз кептер, баяндар, көркөм кыялдар ар бир эле элде бар. Мунун улуу үлгүлөрү катары ыйык китептер­ди – «Куран» м-н «Инжилди» айтсак болот; 3) ислам дининин түрк тилдүү элдерге, а. и. кыр­гыздарга жетиши, кеңири тарашы м-н «Куран­дагы» космол., эсхатол. ж-а саясий-укуктук, эти­калык жоболор мусулман адамдардын аң-сези­мин аныктай баштаган. Бул тууралуу о. кылым­дардагы түрк жазма эстеликтери, атап айткан­да, Ж. Баласагунинин «Кут алчу билим», А. Йа­савинин «Санаттар жыйнагы», А. Югнакинин «Акыйкат сабагы», С. Бакырганинин «Акыр за­ман китеби» аттуу дастандары ачык күбө боло алышат; 4) «З.» а-нын пайда болушуна түздөн­түз түрткү берген саясий ж-а диний себептер да болгон. Алар Б. Азияны орус падышачылыгы­нын акырындап каратып алышы м-н тыгыз байланышкан. Мындай аракет алгачкылардан болуп 18–19-к-да жашаган Букар Жырау (к. Бу­кар ырчы), Нысанбай, Доскожо, Күдөрү, Байтөк сыяктуу көрүнүктүү акындардын нааразы-

чылыгын туудуруп, чыгармаларына өз мөөрүн баскан.
Айрыкча Калыгул, Арстанбек, Молдо Нияз­дын чыгармаларында эки нерсени – саясатты ж-а диний-этикалык мотивдерди ажыратып кароо керек. Биринчиден, жериңдин башка мам­лекет – орус империясы тарабынан басып алы­нышы ж-дө. Экинчиден, баскынчылар башка диндегилер – «каапырлар», «кайридиндер». Де­мек, жериң да, элиң да, ниет-пейилиң да эр­киндиктен ажырап, көз каранды абалга өтөсүң деген идея өзөк болуп чыгат. Өткөндү, өзүн­чөлүктү, нукура кыргыздык м-н мусулманчы­лыкты көксөө күчөйт. Ошону м-н бирге акы­рындап Арстанбектин, Молдо Кылычтын, Нур­молдонун чыгармаларында орустарга карата реалисттик мамиле (алардын оң жактарын, айрыкча аскер иши, техника, курал, чарба, би­лим, башкаруу жаатында алдыга кеткенин моюнга алуу, алар менен эсептешүү, керек бол­со үйрөнүү) орун алат. Токтогулдун ырларында алдыга умтулуу, келечектен үмүттөнүү идеяла­ры пайда болот.
Ошентип, «З.» а. мурда, совет доорунда ай­тылып келгендей, бир өңчөй реакциячыл-диний кубулуш эмес, табияты, келип чыгышы, идеал­дары б-ча татаал, карама-каршылыктуу, көп жактуу ж-а көп катмарлуу көрүнүш. Андык­тан аны азыр ж-а мындан ары 19–20-к-дагы кыргыз коомундагы филос. агым (мезгил – бул мейкиндик м-н бирге жүрчү филос. түшүнүк) катары кабыл алып, чечмелеп, баалап, мүнөздөп жүрүшүбүз зарыл.

«Замана» агымынын философиясы

«З.» а-нын негизин түзгөн, анын өкүлдөрүн (Калыгул, Ар­станбек, Молдо Кылыч) бириктирген нерсе – сынчыл социалдык-филос. көз караштар. «За­мана» түшүнүгү кыргыз коомунун белгилүү бир тарыхый этаптагы жалпыланган, бүтүн обра­зын туюнтат. 19-к. кыргыз элин коомдук өнү­гүүнүн жаңы тилкесине алып чыккан. Жашоо ыңгайы, турмуш шарты олуттуу өзгөрүүгө учу­рап, илгертен келаткан каада-салт бузулуп, баалап-барктаган нерселердин кадыры кетип, бедели түшүп, жаңы ой-түшүнүктөр тарала баш­таган. Жаңы доордун ак-карасы, жакшы-жа­маны ар кандай кабыл алынган.

Калыгул «Азиздер (олуялар, акылмандар) ай­тып кетиптир» деп баштап, жаңы доорду «акыр заманга» (кыяматка) теңеп, анын болжолун сыпаттаган. «Заман бузулганын», өкүм сүрүп келген коомдук турмуш тартиби кыйраганын белгилейт. «Акыр заман адамынын» терс кыял­жоругун (адепсиз, бакыл, жакыр, алым, залым ж. б.) сүрөттөйт. Болочок коомдун терс элесин боолгоп түзөт.
Арстанбек да Калыгулду улап: «Карылардан көп уктук, уламадан сөз уктук» – деп, жаңы доорго карата мурунтан көрөгөч ой-пикирлер ай­тыла жүргөнүн белгилеп, «акыр заман болгон­до» кыргыз эли кыйын турмушка кабылганы­на бушайман болот. Жаңы коомдук «тар заман», «зар заман» катары баалап, заман куурулду, «Байыркыдан барк кетти, каадалуу нуска нарк кетти»,– деп кейийт.
Коом бир түзүлүштөн башка түзүлүшкө өт­көндө баары өзгөрөт, кымбат санаган нерселер кыйрайт, чоочун, жат нерселер көпчүлүктү үркүтөт. «З.» а. доор алмашкан, коом жаңыр­ган мезгилдин тек-жайын, маани-маңызын баа­лашка, түшүнүшкө умтулуудан улам калыптан­ган. Көбүнчө жаңы замандын өзүлөрү терс, жа­гымсыз деп кабыл алган жактарына басым жа­салганы м-н, бирок жүрүп жаткан өзгөрүү­лөрдүн дурус жактарын көрүүгө да умтулушат.

А. Эркебаев, Ж. Бөкөшев.