БАЙТЕМИРОВ

БАЙТЕМИРОВ Насирдин (14. 4. 1916, Чүй облусу, Чүй району, Кегети – 23. 3. 1996, Бишкек) - жазуучу, акын, драматург, Кыргыз ССРинин искусствосуна эмгек сиңирген ишмер (1974), Кыргыз эл жазуучусу (1989). Фрунзе­деги зооветеринар ин­ститутунда окуган. Москвадагы М..Горький атындагы адабият институтун бүтүргөн (1955). Байтемиров мугалим, «Кызыл Кыргызстан» гезитинин өз кабарчысы (1945), 1947–1950-жылдарда ж-а 1955–1967-жылдарда Кыргызстан жазуучулар союзу­нун адабий кеңешчиси, «Кыргызстан маданияты»

жумалыгынын атайын кабарчысы (1967–1968) бо­луп пштеген. Чыгармачылык ишин ыр жазуудан баш­таган. 1939-жылы балдарга арналган «Жомоктор» деген алгачкы китеби жарыкка чыккан. «Аза­маттар» повести (1948), «Салтанат» романы (1949), «Жаш муундар» (1951), «Жаш жүрөктөр», «Сагын» повесттери (1953), «Бекем достук» аңгеме­лер жыйнагы (1952) жарык көргөн. «Салтанат» романы Байтемировдун чыгармачылыгындагы бурулуш учур, ошондой эле кыргыз прозасындагы жаңылык жана аны коомчулукка жазуучу катары тааныткан чыгарма. «Жаш муундар» повестинде автор кыргыз адабиятында биринчилерден болуп кесипчилик окуу жайынын окуучуларынын турмушун, ал эмп үй-бүлөдөгү жана коллективдеги тарбия иштеринин эриш-аркактыгын «Сагын» повестинде чагылдырган. Ал - Кыргызстанда социализмдин ор­ношу, тап душмандарына каршы күрөш, колхоз турмушунун татаал процессин сүрөттөгөн «Акыркы ок» (1958), «Жылдызкан» (1959), «Та­рых эстелиги» (1966), «Сонундар дүйнөсү» (1967), «Санта» (1971), «Турмуш элеги» (1972) роман­дарынын автору. «Уркуя» романында кыргыздын карапайым аялдарынын коомдогу активдүүлүгү Уркуянын образы аркылуу ачылган. Бир катар поэтикалык ыр жыйнактары («Жүрөк күүсү», 1955; «Сүйгөнүм», 1957; «Долон», 1964; «Эриген таш», 1970, 1979; «Махабат дастаны», 1975; «Махабат жазы», 1979; «Махабатым - канатым», 1981; «Тандалмалар», 1988; «Махабат нуру», 1991; «Кылымдар деми», 1994; «Махабат - элим, жерим, ата-тегим», 1996) сыяктуу көлөм­дүү ыр китептери басылып чыккан. Бул ыр жый­нактарга акындын бир катар поэмалары, драмалары, лпбреттолору киргизилген. Байтемировдун «Кү­йөө», «Айып кимде», «Адамдын аты» деген пьесалары бар. «Жаш жүрөктөр», «Эненин жүрөгү» операларынын, «Аста-секин колукту» музыкалык ко­медиясынын либреттолорун жана бир нече очерк, адабий сын макалаларды жазган. Өмүрүнүн акыркы жылдарында ал элдик поэзиянын сал­тын улантып, дастан, казал формасындагы чыгармалар циклин жараткан. Кыргыз поэзия­сында биринчилерден болуп Шабдан, Байтик баатырлар жөнүндө көлөмдүү дастандарды, Сагым­бай Орозбаков, Курманжан датка, Зууракан Кайназарова жөнүндө казалдарды жазган. Акын 1990-жылы «Бир саптар» деген ат менен ырдын жаңы түрүн жараткан (мисалы, Дары жок ээ мансап деген илдетке?!; Жолдон сура канча терим акканын; Буранада шору кайнайт миң жылдын жана башка.). Ал республикалык театр, кино өнөрүнүн өсүп­-өнүгүшү үчүн көп салым кошкон. «Отко таазим» толук метраждуу көркөм фильминин сцена­рийин жазган. Байтемировдун чыгармалары орус, украин жана башка тплдерде жарык көргөн. М. Ю. Лермонтов­дун, В. В. Маяковскийдин, А. Навоинин, П. Не­руданын чыгармаларын кыргыз тилине котор­гон. «Махабатым - канатым» аттуу көлөмдүү ырлар жыйнагы үчүн Кыргыз ССРинин Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыгына (1984) татык­туу болгон. Эмгек Кызыл Туу, Эл достугу, «Ардак Белгиси» ордендери, бир нече медалдар менен сыйланган.
Ад.: Садыков А. Бир жылдын прозасы /Ала-Тоо, 1973, № 7; Асаналиев К. Кыргыз романы, көркөмдүк критерийлер /Ала-Тоо, 1973, № 3; Советтик Кыргызстан жазуучулары. Ф., 1976; Артыкбаев К. XX кылымдагы кыргыз адабиятынын тарыхы. Б., 2004.