БЕЛОКТОР

БЕЛОКТОР , п р о т е и н д е р – пептид байла­нышы аркылуу байланышкан амин кислоталары­нан турган ири молекулалык табигый органикалык бирикмелер. Белоктор – тиричиликтин материалдык негизи, бар­дык тирүү организмдердин өтө маанилүү курам­дык бөлүгү. Организмде таяныч, булчуң, корго­гуч ткандардын курамына кирип, зат алмашууда, клеткалардын көбөйүшүндө негизги маани­ге ээ. Бардык ферменттер, гормондордун көбү, иммунитет учурунда пайда болгон антитело­лор да белоктордон турат, ошондой эле организмдеги көптөгөн тиричилик кубулуштары – зат алмашуу, өсүү, көбөйүү, тукум куугучтук ж. б-га түздөн түз ка­тышат. Анда карбоксил (кислоталык) ж-а амин (негиздик) топтору болгондуктан, амфотердүү касиетке ээ. Алардын кээ бирлери сууда оңой эрисе, айрымдары туздуу эритмелерде, башка­лары күчтүү жегичте гана эрийт. Амин кислотала­ры б елоктор молекулаларында пептид байланышы (–СО–NH–) аркылуу биригет. Цистин амин кислота­сы катышса, дисульфид байланышы (–S–S–) бо­лот. Алардын молекуласында бир нече поли­пептид тизмеги болушу мүмкүн. Ал тизмектеги амин кислоталары ар бир белоктун өзүнө гана тие­шелүү тартипте жайгашат. Полипептид чынжы­рында амин кислоталары белгилүү тартипте ке­зектешип жайгашуу ырааты, биринчилик, амин кислотасындагы байланыштын айрым жерлери спи­раль түрүндө буралып, экинчилик структураны түзөт. Экинчилик структуранын бүгүлүшүнөн же буралып толгонуусунан алардын ортосунда ко­шумча суутек байланышы түзүлүп, үчүнчүлүк структура пайда болот. Бир нече белоктор биригип, спиралдардын бир боо болуп чогулушу төртүн­чүлүк структураны пайда кылат. Полипептид чынжырынын жайгашуусуна жараша белок молекулаларынын формасы жип сымалдан (эт булчуңу–миозин, мал жүнү, жибек пилласы ж. б.) тоголокко (альбумин, глобулин, гемогло­бин ж. б.) чейин өзгөрөт. Белоктордун түзүлүшүн изилдөө аларды синтездеп алууга мүмкүндүк берди. Алар жөнөкөй (амин кислоталарынан гана турган) ж-а татаал (амин кислотасы ж-а бирикме­лерден турган) болуп бөлүнөт. Жөнөкөй белокторго альбуминдер, глобулиндер ж. б., татаал белокторго гликопротеиндер, нуклеопротеиндер ж. б. ки­рет. Белоктордун организмде амин кислоталарынан пайда болуу процесси биосинтез деп аталат. Белокторду өсүмдүктөр ж-а микроорганизмдер гана синтез­дейт. Киши, жаныбар организмине белоктор тамак­ аш ж-а тоют аркылуу келет.

Ад.: Щульц Г. Э., Ширмер Р. Принципы структур­ной организации белков. М., 1982; Овчинников Ю. А., Шамин А. Н. Строение и функции белков. М., 1983.

Ж. Чотоев.