БЕРИЛЛИЙ

БЕРИ́ЛЛИЙ (Berillium), Be – элементтердин мезгилдик системасынын 2-тобунан орун алган химиялык элемент, атмосфералык массасы 9,0122, ачык боз түстөгү, жеңил металл. Туруктуу бир изотобу ⁹Be бар. 1798-жылы француз химиги Л. Воклен берилл ми­нералынын курамынан тапкан. Металл түрүн­дөгү бериллийди 1-жолу 1828-жылы немец химиктери Ф. Велер ж-а А. Бюсси бир убакта бериллий хлоридин ка­лий м-н калыбына келтирүүдөн алган. Ал – сей­рек кезигүүчү элемент. Бериллий1285°Сде эрип, 2790°Сде кайнайт. Металлдардын ичинен жылуулук сый­ымдуулугу ж-а өткөргүчтүгү жогору, электр каршы­лыгы төмөн, морт металл. Химиялык бирикмелеринде 2 валенттүү; химиялык жактан абдан активдүү, би­рок оксидинин (BeO) жука кабыгы м-н каптал­ган абалда туруктуу. Плавик, туз, суюлтулган күкүрт кислоталарында эрийт. Конценттраттык ж-а суюл­тулган HNO₃ м-н жогорку температурада гана ара­кеттенет. Суутек м-н түздөн-түз кошулбайт. Жогорку температурада көпчүлүк металлдар м-н кошулуп, бериллиддерди, азот м-н нитридди Be₃N₂, көмүртек м-н карбидди Be₂C, галогендер м-н галогениддерди пайда кылат. Гидроксиди Ве(ОН) начар негиз, амфотердүү касиетке ээ. Көпчүлүк туздары сууда жакшы эрийт. Начар эриген туздарына фосфаты Be₃(PO₄)₂·XH₂O ки­рет. Бериллий туздарынын эритмелери гидролиздин натыйжасында кычкыл чөйрөгө ээ болот. Ал берилл минералынан алынган бериллий фторидин Mg м-н калыбына келтирүү, бериллий хлориди м-н натрий хлоридинин аралашмасын электролиздөө м-н алынат. Түрдүү куймаларды алууда, атом реак­торлорунда, авиация ж-а космос техникасында колдонулат. Бериллийдин кычкылтек м-н бирикмеси ВеО ак кристалл зат, сууда эрибейт, кислоталар, жегичтер м-н туздарды пайда кылат. Отко чыдамдуу ти­гель, карапа даярдоо үчүн, ядролук реактордо, органикалык синтезде катализатор катары колдонулат.