ДЫЙКАНЧЫЛЫК
ДЫЙКАНЧЫЛЫК – 1) а. ч. тармагы; азыктүлүк, тех., тоют өсүмдүктөрүн ж. б. өстүрүү. Д. өсүмдүк өстүрүүчүлүктүн базасы болуу м-н бирге калкты азык-түлүк, малды тоют, ө. ж-ды сырьё м-н камсыз кылат. Д. жерди иштетүү, жер семирткичтерди берүү, өсүмдүктөрдү которуштуруп эгүү, өсүмдүктөрдү коргоо, талааны мелиорациялоо ж-а топуракты коргоо системаларын камтыйт. Д-тын эки формасы бар: экстенсивдүү ж-а ургаалдуу. Экстенсивдүү Д-та өндүрүш жер аянтын кеңейтүү (көбөйтүү) жолу м-н өнүктүрүлсө, ургаалдуу Д-та ошол эле аянтка кошумча эмгек ж-а каражат (механикалаштыруу, сорт жаңыртуу, мелиорация, минералдык жер семирткич чачуу, агротех. ыкманы жакшыртуу ж. б.) жумшоо жолу м-н өнүктүрүлөт. Техника өнүккөн шартта Д-ты ургаалдаштыруу ар гектар аянттан эмгек ж-а каражатты аз жумшап, көп продукция алууну камсыз кылат. Дыйканчылык системасынын ар түрдүүчө калыптанышы коомдун өндүргүч күчтөрүнүн өнүгүшүнө жараша болот. Д. таш доорунда (неолитте) пайда болуп, жер айдоо, жумшартуу иштери жыгач же учуна таш бекитилген жыгач куралдар м-н жүргүзүлгөн. Д-та жер айдоо соко чыккандан кийин пайда болуп, күч-унаа (ат, өгүз) көп пайдаланылган. Д-тын бул түрү кул ээлөөчүлүк ж-а феодалдык коомдо Азия, Европа ж-а Түн. Африкага таралган. 20-к-дын башында Д-та трактор, чиркеме, асма а. ч. шаймандары ж-а машиналар колдонула баштаган. Д-ты механикалаштыруу Кырг-нда 20-к-дын отузунчу жылдарында машина-трактор станциялары (МТС) уюшула баштагандан баштап тез өнүккөн. Эгерде, 1930-ж. өлкөбүздө 154 трактор болсо, 1950-ж. 5 214 трактор, 1200 дан жыйноочу комбайн; 1989-ж. 31000 трактор, 5100 дан жыйноочу машина; 21 000 жүк ташуучу автомобиль болгон. Д. жүргүзүүдө негизги максат айдоо жерлердин топурагынын күрдүүлүгүн сактоо, арыктатпоо болушу зарыл. Ошондо гана а. ч. өсүмдүктөрүнүн түшүмдүүлүгү жылдан жылга жогорулайт. 2) А. ч. өсүмдүктөрүн өстүрүүнүн жалпы ыкмаларын ж-а жерди пайдалануунун алдыңкы жолдорун (дайыма жогорку түшүм алуу үчүн) иштеп чыгуучу илим. Илим катары Д. өсүмдүктүн нормалдуу өсүшү үчүн топурактын суу, аба, жылуулук ж. б. режимин (жерди туура айдоо, жумшартуу, өсүмдүктү туура эгүү жолу м-н) жөнгө салууну, ил. жактан негизделген Д. системасын ж-а туура которуштуруп эгүүнү, о. эле топурак күрдүүлүгүн, өсүмдүктүн түшүмдүүлүгүн жогорулатуу б-ча иш-чаралардын комплексин, терс факторлордун (кургакчылык, керимсел, топурак эрозиясы, отоо чөп ж. б.) таасирин жок кылуу же азайтууну иштеп чыгат. Азыркы Д. илими жалпы (а. ч. өсүмдүктөрүн өстүрүүнүн жалпы ыкмаларын изилдөөчү) ж-а жеке (айрым өсүмдүк түрүн же сортун өстүрүү ыкмаларын иштеп чыгуучу) болуп бөлүнөт. Д.
башка табигый илимдер – биология, топурак таануу, агрохимия, агрофизика, селекция ж. б. м-н тыгыз байланыштуу. 1920-жылдардын ортосунан Кырг-нда алгачкы таяныч пункт ж-а станциялар уюшулуп, Д. б-ча ил. иштер жүргүзүлө баштаган. Алгачкы тажрыйба аянты 1925-ж. Ош ш-на жакын жерде (1946-жылдан Пахтачылык-беде тажрыйба станциясы, 1960-жылдан Кырг-н пахтачылык тажрыйба станциясы), Пржевальск (азыркы Каракол) шнын жанында уюшулган. 1926-ж. Чүй өрөөнүндө обл. комплекстүү а. ч. тажрыйба станциясы, 1927-ж. Өсүмдүк коргоо станциясы, Кыргыз мамл. селекция станциясы иштей баштаган. 1928-ж. Край таануу ин-ту ачылган. 1929-ж. Бүткүл союздук кант ө. ж. ИИИнин Кант таяныч пункту (1948-жылдан Кырг-н кант кызылчасы тажрыйба селекция станциясы), 1932-ж.
Чүй өрөөнүндө Булалуу өсүмдүктөр тажрыйба станциясы, Ысык-Көл өрөөнүндө Дары-дармек
өсүмдүк тажрыйба станциясы, 1936-ж. Бүткүл союздук тамеки ж-а махорка ил.-из. ин-тунун Зоналык тажрыйба станциясы, 1937-ж. Кырг-н жашылча-жемиш тажрыйба станциясы уюшулган. Түрдүү топурак-климаттык зоналарда жайгашкан бул станциялар м-н таяныч пункттардагы алгачкы ил. иштер Кырг-нда Д. илиминин калыптанышына өз таасирин тийгизген. Азыркы кезде Кырг-нда Д. б-ча ил. иштерди К. И. Скрябин атн. КАУ, Кырг-н дыйканчылык ИИИ жүргүзөт.
Ад.: Воробьев С. А. и др. Земледелие. 3-е изд. М., 1977; Воробьев С. А. Севообороты интенсивного земледелия. М., 1979; Растениеводство. 4-е изд. М., 1979; Гаврилов А. М. Введение в агрономию. М., 1980; Карабаев Н. А. Кыргызстандагы дыйканчылыктын негиздери. Б., 1993; Карабаев Н. А. Фермердик чарбада дыйканчылыкты жүргүзүүнүн жолдору. Б., 1993. Н. А. Карабаев.