ЕНИСЕЙ КЫРГЫЗДАРЫ

ЕНИСЕ́Й КЫРГЫЗДАРЫ 6–18-кылымдарда Енисей дарыясынын куймаларынын өрөөндөрүн, Минуса ой­дуӊун, Тувадан Красноярск шаарына чейинки ай­мактарды мекендеген. Енисей кыргыздары деп орхон-енисейде­ги түрк эстеликтеринде (к. Күлтегин), кытай династияларынын (Тан, 618–907; Сун, 960–1279) тарыхында ж-а 10–13-кылымдардагы фарси-араб жаз­маларындагы («Худуд ал-алам», Гардизи ж. б.) маалыматтарга байланыштуу айтылып калган. У. к. б. з. ч. 3–1-кылымдардагы кытай булактарында эскерилет. Алардын алгачкы мекени Чыгыш Теӊир-Тоонун түштүк тарабы же Чыгыш Түркстан аймагы болгон деген илимий пикирлер бар (мис., Л. А. Боровкова, Ю. С. Худяков). Бул мезгил­дерде (552) Енисей кыргыздары өз алдынча мамлекет түзүүгө жетишип, кээ бир учурларда Кытай империясы же Түрк кагандыгы м-н теӊтайлашып турган (к. Кыргыздар). 682-жылы Чыгыш Түрк кагандыгы экинчи жолу калыбына келгенде аларга кар­шы кыргыздар башында турган үчтүктөр бирик­меси түзүлгөн (кыргыздар, түргөштөр, Тан ди­настиясы). Түрк каганы Капаган (кытайча Моч­жо) Барсбекти кыргыздардын каганы деп таа­нып, ага Кутлуг кагандын кызын алып берүүгө мажбур болгон. Кыргыз кагандыгынын саясий жактан жогорулашы Түрк мамлекети үчүн өтө кооптуу болорун түшүнгөн Билге каган (Моги-

Енисейлик кыргыз ак сөөк жоокердин көрүстөнүнөн табылган шарап куюлуучу алтын кумура.

лян) 709-жылы адегенде кыргыздардын союздашы аз ж-а чик уруктарын кыйратып, 710–11-жыл­дын кыш айында түрк аскер башчылары Тоӊй­укук, Күлтегиндер м-н бирге кыргыздардын өзүнө капысынан кол салган. Сунга чер токо­юндагы согушта Барсбек өлүп, түрктөрдөн жеӊилгенине карабай, Енисей кыргыздары өз алдынчалыгын сак­тап калышкан (732-жылы Күлтегин өлгөндө кыр­гыз каганынын атынан Чур Тардуш Инанчу келген). Бирок, бул согуштан алсыраган кыр­гыздар Чыгыш Түрк кагандыгы кулаганга чей­ин (745) Борбордукк Азиядагы саясий иштерге каты­ша алган эмес. Экинчи Түрк мамлекетинин ку­лашы м-н Моюн-чур (Байан-чор) башында тур­ган Уйгур кагандыгы күч алып, кошуна элдерге коркунуч келтире баштаган. 751-жылы уйгур кага­нынын экспанциясына каршы кыргыз, чик, огуз, карлуктар биригишип, катуу каршылык көрсөтүшкөн. 758-жылдан кийин уйгурлар кыр­гыздарды катуу талкалады деген кабар бар. Бул

Байыркы кыргыз маданиятына тиешелүү буюмдар. Минусинск музейи. Хакасия.

ушул жылдан баштап кыргыз элчилеринин Кы­тайга каттабай калышы м-н түшүндүрүлөт. Ошондой болсо дагы кыргыз каганы уйгурлар­дан өз алдынча наам алып (кытайча Пицьсйе Тунгйе Гинь), толук көз каранды болушкан эмес. 795-жылы Уйгур кагандыгында бийлик алмашуу­суна байланыштуу кыргыздар көтөрүлүшкө чыгып, бирок жаӊы шайланган уйгур каганы Кутлуг (эдиз уругунан) тарабынан жеӊилүүгө учурашкан. Кыргыз каганы каган наамынан убактылуу ажырап, ажо аталып калган. Уйгур кагандыгындагы 820-жылдарда башталган тереӊ саясий-экономикалык кризиске байланыштуу кыр­гыздар м-н уйгурлардын ортосунда 20 жылга созулган согуш жүргөн. 840-жылы уйгурлардын ас­кер башчысы Гюй-лу Мохэнин кыргыздарга өтүшү м-н 100 миӊ кыргыз аскери уйгурлардын борбору Ордо-Балыкты басып алып, аны кый­раткан. Катуу кыргынга учураган уйгурлар туш тарапка чачырап кетишет. Мындан кийин Борбордук Азиянын көпчүлүк аймактарында «улуу кыр­гыз мамлекетинин» доору өкүм сүрүп, кыргыз мамлекетинин согуш өнөрүнүн ж-а маданиятынын өнүгүшү м-н коштолгон. Кыргыз мад-тына ти-

Байыркы кыргыз көрүстөнүнүн көрүнүшү (макет). Минусинск музейи. Хакасия.

йиштүү эстеликтер Минуса ойдуӊунан тышка­ры бүткүл Борбордук Азиянын талааларына кеӊири таралган. Бирок, бул мезгил анча узакка созул­ган эмес. 924-жылы кара кытайлардын кысымына байланыштуу кыргыздар Моӊголиядан сүрүлүп, бир бөлүгү Енисейге көчкөн. Буга карабай кыр­гыздар өздөрүнүн күч-кубатын сактап калыш­кан. Жувейни боюнча кара кытайлар 1121–24-жылдарда кыргыздарды каратууга аракет жасап, бирок катуу сокку жеп, Эмилге чегинүүгө аргасыз болушкан. 13-кылымдын башында Енисей кыргыздары моӊголдор­го көз каранды абалда болуп, 1218-жылы башка уруулар (тумат, байлук) м-н бирдикте аларга кар­шы күрөшкө чыккан, бирок күчтөрүнүн алсыз­дыгына байланыштуу Жучуга багынып беришкен. 1254-жылы моӊголдордун бийлигин кулатууга ара­кет жасашканда, Муӊке хан аларга каршы 20 000 киши аскер аттандырган. Хубилайдын тушунда гана моӊголдорго толук баш ийип (1270), алар­дын үстүнөн кароого Люхаоли деген кытай ада­мы дайындалган.

Ад.: Абрамзон С. М. Кыргыз жана Кыргызстан тарыхы боюнча тандалма эмгектер. Б., 1999; Аристов Н. А. Усуни и кыргызы или кара-кыргызы. Б., 2001; Бартольд В. В. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996; Бернштам А. Н. Избранные труды по археологии и истории кыргызов и Кыргыз­стана. Б., 1998. Т. 2; Восточные авторы о кыргызах. Б., 1994; Караев Ө. К вопросу о передвижении кир­гизов на Тянь-Шань и ассимляции ими местных племён в XIII–XV вв. // Советская этнография. 1966, № 4; Худяков Ю. С. Кыргызы на просторах Азии. Б., 1995; Материалы по истории кыргызов и Кыргызстана. Т. 1, 2. Б., 2002.

Т. Асанов, Э. Турганбаев.