ЖАЙЫЛ КЫРГЫНЫ

ЖАЙЫЛ КЫРГЫНЫ – болжол м-н 1779- же 1780-жылдары Олуя-Ата, Талас аймагында бо­луп өткөн кандуу окуя. 18-кылымдын 2-жарымын­дагы Жуңгар хандыгынын жоюлушу ага себеп болуп, Олуя-Атадан (азыркы Тараз) Иле дарыясынын жээгине чейинки конуштар кыргыз казак ор­тосунда талаш маселеге айланган. 1764–65-, 1769-, 1773-жылдардагы бир нече жолку салгы­лашуулардан кийин (к. Абылай хандын кыргыз­дарга жортуулдары), сарыбагыштан Эсенкул баатыр, саяктан Качыке баатыр, солтодон Ке­бек бийлер кеңешип, Түлөбердини элчи кылып, казактар м-н тынч турууга макулдашкан. Би­рок, мындай макулдашууга карабастан, солто­дон Момокон, Жайыл баатыр, саяктан Садыр баатыр казактарды бир нече жолу чаап, Чо­лок-Коргон, Сузакка чейин жетишип, ошондой жортуулдардын биринде Абылай хандын жакын адамы (Улуу жүздүн Ботбай уруусундагы Кудай­кул тукуму) өлтүрүлгөн. Натыйжада Улуу жүз казактары Абылай хандан жардам сурашкан­да, ал 12 миң кол м-н Түгүшкөн, Олуя-Ата та­раптан кыргыздарга катуу чабуул жасаган. Бул чабуулда казактардын колу үчкө бөлүнүп – бир бөлүгү Таластын Капкасына, экинчиси Олуя- Атага аттанып, үчүнчүсү Корготу суусу тарапты чаап, бейкам жатышкан кыргыздар, өзгөчө сол­то, саруу, кушчу уруулары катуу жабыр тарт­кан. Садыр баатыр уулу Доскулу м-н Капкада колго түшөт. Солто уруусу Корготу суусунун жээ­гиндеги урушта курчоодо калып, Жамансарт уулу Бөрүбай баштаган азыраак гана бөлүгү кутулуп чыккан. Момокон, Жайыл, анын уул­дары Үсөн, Теке, Итике ж-а Эсиркемиштин уулу Мурат сыяктуу белгилүү баатырлар колго түшүп, Момокон м-н Итикеден башкалары өлүм жаза­сына тартылган. Солто, саруу (көбү колпочтор), кушчу урууларынан көп адамдар кырылган. Бул жөнүндө «эрдигинен солто, эси жогунан колпоч кы­рылды» деген ылакап сөз калган. Туткунга түш­көндөрдү казактар көчүрүп кетип, алардын ур­пактары «бай кыргыз» деген ат м-н азыркыга чейин Казакстан Республикасында турушат. Жайыл кыргынына байланыштуу Жайыл баатырдын кызы Бега­йым кошок кошкон. Бул окуялар белгилүү оку­муштуу Ч. Валихановдун да эмгегинде эске­рилген.

Ад.: Валиханов Ч. Ч. Соч. в пяти томах, А., 1961. Т. 1; Сулейменов Р. Б., Моисеев В. А. Из истории Ка­захстана XVIII века. А., 1988; Солтоноев Б. Кызыл кыргыз тарыхы. Б., 1993, Т. 1; Жайыл баатыр: ис­тория современность и будущее. Материалы научно­практический конференции. Б., 2006; Алымбектин санжырасы. Б., 2007; Махаева А. Казак-кыргыз сая­си байланыстарының тарихы (XVIII гасырдың екiншi жартысы – XX гасырдың бас кезi). А., 2007; Төлө­баев М., Оморов А., Бөкөев Б. Жайыл баатыр. Б., 2004–05, Т. 1, 2.

Э. Турганбаев.