ЖЕЛТОКСАН (ДЕКАБРЬ) ОКУЯСЫ

ЖЕЛТОКСАН (ДЕКА́БРЬ) ОКУЯСЫ – 1986-жыл­дын 17–19-декабрында Алматыда болгон казак жаштарынын тоталитардык саясатка каршы нааразылык кыймылы. 1986-ж. 16-декабрда Ка­закстан КП БКнын Пленуму өткөрүлүп, анда ка­зак элинин пикири эске алынбастан, КПСС БКнын көрсөтмөсү м-н Д. А. Кунаевдин Казак­стан КП БКнын 1-секретары кызматынан алы­нышы ж-а ордуна орус улутундагы Г. В. Кол­биндин (мурда Грузия КПнин 2-секретары) ке­лиши кыймылдын башталышына түрткү бол­гон. 17-декабрь күнү эртең мененки саат 8де Казакстан КП БКнин имаратынын алдындагы Л. И. Брежнев атн. (азыркы «Республика») аян­тында мектеп окуучулары, студенттер, жумуш­чу жаштар, о. эле ЖОЖдун окутуучуларынын катышуусундагы тынчтык жүрүшү башталып, кечинде алардын саны 20 миңге чейин жеткен.
Чогулгандар борбордун кадр маселесин чечүүдөгү бир жактуу аракеттерин сынга алып, маанилүү иштерди чечүүдө респ-нын бийлик уюмдарынын пикирин да эске алуу ж-а жерг. калктын өкүл­дөрүнөн чыккан саясий ишмерлерге тоскоолдук кылбоо, респ-нын өз алдынчылыгын, улуттук тилдин ж-а мад-ттын өнүгүүсүнө зарыл шарт­тарды камсыз кылуу талаптарын коюшкан. Кыймылды басуу, анын катышуучуларын күч м-н таратуу максатында Казак ССР ИИМдин ж-а МККнын аскер бөлүктөрү, Алматы чек ара окуу жайынын курсанттары, СССР ИИМдин ко­шумча атайын күчтөрү тартылган. Митингчи­лер м-н кагылышуу башталып, аларга каршы курал катары сапёрдук күрөктөр, атайын үйрөтүлгөн иттер, өрт өчүрүүчү машиналар ж-а бронетранспортёрлор колдонулган. Бийлик м-н козголоңчулардын тирешүүсүнөн улам «Казак­стан казактар үчүн!», «Орустар Казакстандан чыгып кетсин!» деген сыяктуу ураандар пайда болгон. Ошол эле мезгилде Казакстан КПнин имаратына чабуул даярдалып жатканы туура­луу Москвага маалымат түшүп, М. С. Горбачёв окуялардын чиеленишине жол бербөө талабы м-н Д. Кунаевге кайрылган. Кечке жуук көтө­рүлүш күч м-н басылган. 18-декабрда аянтка кай­радан өтүүгө аракеттенген митингчилердин ай­рым топтору куулуп-таркатылып, козголоңчу­ларга катуу жаза көрүлгөн. Ж. (Д.) о-нын жүрүшүндө 8500 адам кармалып, жазаланган. 6 киши курман болуп, 1720дай киши жаракат алган. ИИМдин 1200 кызматкери иштен бошо­тулган, гун-сүргүнгө учураган. 1987-ж. КПСС БКнын Сая­сий бюросу Ж. (Д.) о-н «казак улутчулдугунун көрүнүшү» катары баалаган (1990-ж. Казакстан КП БКнын демилгеси м-н мындай баа туура эмес деп табылган). Бул окуя тоталитардык саясат­ка каршы казак жаштарынын азаттык күрөшү болгон. Казакстан көз каранды эместигин ал­ган соң, Ж. (Д.) о. тууралуу чындык калыбына келтирилип, бул ж-дө «Желтоксан», «Желток­сан курмандыктарын эскерүү», «Эр намысы – эл намысы» ж. б. эмгектер жаралып, «Алла­жар», «Кызгыш күс» кинофильмдери тартылган.