ЖЕР ОРТОЛУК ДЕҢИЗ АЙМАГЫ

ЖЕР ОРТОЛУК ДЕҢИЗ АЙМАГЫ – табигый географиялык аймак (өлкө). Пиреней, Апеннин, Балкан жарым аралдарын, Кичи Азиянын түштүк ж-а батыш бө­лүктөрүн, Сирия, Палестина жээктерин, Афри­канын түндүк жээгин (Атлас тоолорунун көп бө­лүгүн) ж-а Жер ортолук деңиздеги аралдарды камтыйт. Аянты 4 млн км²дей. Альп бүктөлүү (геосинклиналдык) облусуна кирет; активдүү жер титирөө болот; аракеттеги жанартоолор бар (Этна, Везувий, Стромболи). Түндүк бөлүгүнүн ре­льефине орто бийик тоолордун, бөксө тоолор­дун ж-а дөңсөөлүү түздүктөрдүн айкалышы мүнөздүү; карст рельефи да кеңири таралган (мисалы, Динара тайпак тоосунда ж. б.). Жер ортолук деңиз аймагынын африкалык бөлүгүндө катмарланган түзү­лүштөгү түздүктөр басымдуу. Субтропиктик жер ортолук деңиздик климат мүнөздүү, жаан-чачын кышында арбын жаайт, жайы кургакчыл. Ян­вардын орточо температурасы түндүк-чыгышында 0–2°С, түштүгүндө 10–12°С, июлдуку түндүгүндө 19– 20°С, түштүгүндө 28–30°С. Түздүктөрүнө жылы­на 300–400 мм, тоолоруна 3000 ммге чейин жаан-чачын жаайт. Түштүктү ж-а чыгышты карай климаттын кургакчылыгы күчөйт. Веге­тация мезгили узакка (7 айдан ашык) созулган­дыктан, субтропиктик өсүмдүктөрдү өстүрүүгө мүмкүнчүлүк түзөт, бирок суунун тартыштыгы­нан дыйканчылык ж-а бак-дарак өстүрүү чекте­лет. Дарыяларынын суусу жайында өтө тарты­лат; сугатка кеңири пайдаланылат. Негизги дарыялары: Эбро, Рона, По, Марица, Нил. Өсүм­дүктөрдөн ксерофилдик дайыма жашыл жер ортолук деңиздик бадалдар (маквис, фригана, гарига) басымдуу; ошондой эле катуу, жазы ж-а ийне жалбырактуу токой массивдери да (негизинен тоолордо) кездешет. Жер ортолук деңиз аймагынын африкалык ж-а азиялык бөлүктөрүндө жарым чөл ж-а чөл өсүмдүктөрү мүнөздүү. Буудай, жүгөрү, май алынчу өсүмдүктөр өстүрүлөт; бак-дарак, жүзүм­зар, цитрус өсүмдүктөрүнүн плантациялары ке­ңири аянтты ээлейт. Тоолуу бөлүктөрүндө мал чарбасы (негизинен кой чарбасы), жээк суула­рында балыкчылык (сардина, тунец) өнүккөн. Жээктеринде деңиз курорттору (Ривьера) арбын. Жер ортолук деңиз аймагы (Средиземье) – антикалык цивилиза­ция өнүккөн тарыхый аймак.

Ад.: Грацианский А. Н. Природа Средиземноморья. М., 1971; Ерамов Р. А. Физическая география Зару­бежной Европы. М., 1973; Физическая география ма­териков и океанов. М., 1988; Притула Т. Ю., Ерёми­на В. А., Спрялин А. Н. Физическая география ма­териков и океанов. М., 2004.

Ө. Бараталиев.