ЖЕР ТИТИРӨӨ

ЖЕР ТИТИРӨӨ , з и л з а л а – Жердин терең бөлүгүндө пайда болуучу ар кандай күчтөрдөн жер кыртышынын солкулдап кетиши. Жер кыр­тышынын тектоникалык кыймылдары, жанартоолор­дун атылышы, газдардын жарылышы, литосфе­ралык плиталардын кыймыл-аракети, электр­магниттик толкундардын топтолуп чыңалышы, тоо-тектердин физикалык касиеттеринин өзгөрүшү, магнит бороондорунун күч алышы, радиоак­тивдүү дүүлүгүүлөр, жарлардын кулашы, үңкүр­лөрдүн урашы, бомба түшүү жер титирөөгө негизги се­беп болот. Жер титирөө жөнүндөгү илимди сейсмоло­гия дейбиз (к. Сейсмология). Жер кыртышынын тереңдиктеги очогу – гипоборбор, анын жер бе­тиндеги проекциясы эпиборбор деп аталат. Бор­бордон туш тарапка сейсмдик толкундар тарайт. Толкун тоо-тектерди деформациялайт. Катмар­ларды ийип чоёт. Өйдө-төмөн көтөрүп түшүрөт. Ары-бери жылдырат. Ар кандай чоңдуктагы жа­ракаларды пайда кылат. Эпиборбордо титирөө күчтүү жүрөт. Тик жаракалар пайда болот. Эпи­борбордон утур алыстаган сайын жаракалар кыйгачтай берет. Гипоборбордун тереңдиги 300– 800 кмге жетет. Ал канчалык терең жайгашса, жер титирөө ошончолук чоң аянтты кучагына алып, солгун титирейт. Өтө күчтүү титирөөлөрдүн тереңдиги 50 кмге жетет. Көпчүлүк учурда 15– 20 кмден ашпайт. 1923-жылы Токио шаары титиреген­де гипоборбор 5–10 км, 1948-жылы Ашхабаддагы титирөөдө 15–20 км, 1966-ж. Ташкентте 8 км тереңдикте жайгашып, өтө коркунучтуу көрү­нүштөр эпиборбордун айланасында болгон.
Жер кайсы чекитте, кандай күчтө, качан ти­тирерин эч ким билбейт. Титирөө дайым капы­сынан башталат. Эч кандай белги берилбейт. Бир эле силкинип токтоп калбайт. Биринчи күчтүү титирөө форшок, андан кийинки кайта­лагандары афтершок деп аталат. Утур кийин­ки титирөөлөрдүн күчү кемий берет да анан ба­рып токтойт. Кайталап титирөөлөр жылдап со­зулат. 1887-жылы Алма-Ата шаары титирегенде 600 жо­лу кайталап, 2 жыл титиреген. 1923-жылы То­киодогу титирөө 800 жолу, 1948-жылы Ашхабад ти­тирегенде миңден ашкан. Ташкент жер титирөөсү 1966- жылдан 1970-жылга чейин созулуп, 700 жолу кайталанган. Чаткалдагы титирөө 1946-жыл­дан 1956-жылга чейин созулган.
Жаратылышта кездешүүчү кубулуштардын эң коркунучтуусу ж-а күчтүүсү жер титирөө болуп эсепте­лет. Анткени жер титирөө кокусунан башталып, ашып кетсе 1–2 мүнөткө созулат. Көз ачып-жумганча бардыгын кыйратып таштайт. Учкан куш гана кутулуп кете алат. Жер чайпалат. Киши тик туруп, түз басып жүрө албай, башы тегеренет. Коркуу сезими күч алат. Курулуштар кыйрайт. Кыян-сел, көчкү жүрөт. Тоолордо таш кулайт.

Нура жер титирөөсүнүн залалы. 2008.

Өрт чыгат. Суу каптайт. Жар урайт. Кишилер тирүүлөй көмүлөт. Жер терең жарылып, рельеф өзгөрөт. Булак соолуйт же жаңы булактар, көл­дөр пайда болот. Өлүм-житим күтүлөт. 1923-жылы Токио шаары титирегенде 128 266 үй урандыга ай­ланып, 142 807 киши дайынсыз жоголгон, жа­радар болгону 100 миңге жеткен. Күчү 11 балл­га жеткен күчтүү титирөөдөн Токио, Иокога­ма шаарлары талкаланган. 99 300 киши өлгөн. 1948-жылы Ашхабаддагы титирөөдө 15–20 секундда 19 800 киши курман болгон. Рельс ийилип, поезд ку­лаган. Шаардын айланасындагы кыштактар талкаланган. Туурасы 0,5 мге жеткен терең жарака пайда болгон. 1957-жылы Моңголияда жер титиреп, туурасы 2–3 м, узундугу 300 км жарака пай­да болгон. Бир өзөн 328 м төмөн түшүп кеткен. 1988-жылы Кытайда (Юньань шаары) 6 күн удаасы ме­нен жер солкулдап турган. 700 000 үй кыйра­ган. 730 000 киши өлүмгө учураган. Ушул жылы 14-декабрда Арменияда жер силкинип, 28 кыш­так, Спитак, Ленинакан, Кировокан шаарлары уран­дыга айланган. 24 920 киши өлгөн, 500 000 киши үй-жайсыз калган. 1859 киши оор жарадар бол­гон ж. б.
Жердин титирешин жаныбарлар адамдан му­рун сезет. Тынчы кетет. Ит аянычтуу кыңшы­лайт, улуйт. Мышык түктүйүп, аярлап басат. Уйлар мөөрөйт, эшек бакырат, койлор кулак­тарын тикчийтип, жер тепкилеп оттобойт. Жыл­кы кишенейт, окуранат, тыбырчылап жер теп­килейт, басып бара жатып мүдүрүлөт, кошку­рат. Балыктар суунун үстүнө калкып чыгат. Жылан, кескелдирик, ийинде же үңкүрдө жа­шаган жаныбарлар сыртка чыгат. Курт-кумурс­калар жайнап кетет. Куштар көрүнбөй калат. 1969-жылы Кытайда зоопарктагы жаныбарлардын тынчы кетип, элди таң калтырган. Жолборс турбай жатып алган. Ит аянычтуу кыңшыла­ган. Топоз жем жебей койгон. Ташбака ары-бери «чуркап» чарчаган. Ак куулар сууга түшпөй алыс­таган. Чоң шашкеде (18-июль) жер титирей баш­таган. Жер титирерде жер астындагы суулар­дын химиялык курамы, режими өзгөрөт. Cl, Ca, Mg иондору, бор кислотасы көбөйөт. Гидрокарбонат­тар м-н сульфаттардын саны азаят. Атмосферада ар кандай кубулуштар байкалат. Жер кыртышын­дагы жаракалардан газдар бөлүнүп чыгат. Маг­нит талаасынын чыңалуусу артат. Кудук суусу­нун деңгээли өзгөрөт, ылайланат. Радиоактивдүү дүүлүгүүлөр жүрөт. Булактан радон көп бөлүнүп чыгат. Гелий м-н аргондун концентрациясы көтө­рүлөт. Кээде жер түпкүрүнөн күүлдөгөн, кулак тундурган, коркунучтуу дабыш угулат.
Жердин титирөө күчү сейсмограф деген ку­ралдын жардамы м-н аныкталып, балл м-н өл­чөнөт. Азыркы кезде күчү 12 баллга туура кел­ген сейсмдик шкала колдонулат (к. таблицаны).

Таблица кетет

Сейсмдик шкала

Күчү 11–12 баллга жеткен өтө коркунучтуу апаат титирөөлөр жер бетинде жылына бир, 9– 11 балл 20, 7–9 балл 100, 6–7 балл миң жолу болуп турат. 4–5 балл бир нече миңдеп сана­лат. Жер бетиндеги коркунучтуу титирөөлөргө 1755-жылы Лиссабондогу, 1887-жылы Алма-Атадагы, 1911-жылы Кемин менен Памирдеги, 1948-жылы Аш­хабаддагы, 1966-жылы Ташкенттеги, 1976-жылы ж-а 2008-жылы Кытайдагы, 2008-жылы Чоң Алайдагы ти­тирөөлөр кирет. Күчү 10 баллдан ашкан корку­нучтуу титирөөлөр жер кыртышындагы терең жаракалар м-н байланышкан. 1948-жылы Ашха­баддагы силкинүү Копет-Даг тоосунун этегин бойлоп кеткен терең жарака, 1966-жылы Ташкент­теги титирөө Түштүк Каржан тоо жаракасына, 2008-жылы Чоң Алайдагы солкулдоо да терең жа­рака м-н тыгыз байланышта болгон.
Титирөө жер бетинин бардык бөлүгүндө боло бербейт. Жердин солкулдашы жер кыртышы­нын геологиялык түзүлүшүнө көз каранды. Жер кыр­тышы эки түрдүү түзүлүштөн турат. Анын бири геосинклиналдуу аймак деп аталып, дайыма кыймыл-аракетте болот. Жер титирейт, жанар­тоолор атылат. Тоолор пайда болот. Буга Тынч океандын жээктери (Аляска жарым аралы, Алеут аралдары, Кордильер м-н Анд тоолору, Камчатка жарым аралы, Курил, Япон, Филиппин, Жаңы Гвинея, Жаңы Зеландия, Индонезия аралдары), Жер Ортолук де­ңизинен Гималай тоосуна чейинки аралык (Ап­пенин, Балкан, Альпы, Карпат, Крым, Кавказ, Копет-Даг, Памир, Гималай, Теңир-Тоо тооло­ру) Индстандын түндүгү, Кытай ж-а Атлантика океанындагы аралдар кирет. Демек, тоолуу ай­мактар геосинклиналдуу түзүлүштөн турат. Экинчиси платформалуу аймак болуп эсептелет. Буга кыймыл-аракетин токтоткон кенен түздүк­төр, ойдуңдар мисал болот (Орто Орус дөңсөөсү, Батыш Сибирь, Туран ойдуңдары ж. б.). Плат­формалуу аймакта жер титиребейт, жанартоо­лор кездешпейт. Тоо пайда болуу процесси жүрбөйт, тынч. Борбордук Азия, анын ичинде Кыргызстан гео­синклиналдуу түзүлүштөн турат. Ошол себеп­тен күчтүү жер титирөөлөр байкалат. Кыргызстандын аймагында жыл сайын миңден ашык жер ти­тирейт. Көпчүлүгү алсыз болгондуктан, бизге сезилбейт. Күчтүү титирөөлөргө 1911-жылы Кеминде, 1970-жылы Сары-Камышта (Ысык-Көлдө), 1992-жылы Суусамыр тоосунда (Токтогул району), 2008-жылы Чоң Алайда (Нура айылы) болгон титирөөлөр ми­сал болот.
Кийинки кездерде АКШ, Япония, Кытай сейс­мологдору жер титирөөнү алдын-ала аныктоого же­тишти. Алар магнит талаасынын дүүлүгүшүн, электр-магниттик толкундардын чыңалышын, радиоактивдүүлүктү, жер астындагы ж-а булак сууларынын курамы м-н режиминин өзгөрүшүн, атмосфералык кубулуштарды, жер кыртышындагы жа­ракалардан көтөрүлүп чыккан газдарды, жаны­барлардын кулк-мүнөзүн, тоотектеринин физикалык касиеттерин изилдеп, кайсы жерде, качан, кан­дай күчтө болорун аныктай башташты. 1974-жылы Кытайда (Хайченг аймагы) болгон жер титирөөнү жергиликтүү элге күн мурунтан эскертишкен. Эл тала­ага чыгып, аман калган. Шаардын 90%и тал­каланган 1976-, 1978-, 1980-жылдарда Кытай, Италия, Иранда боло турган күчтүү титирөөлөрдү күн мурунтан билишкен. Кыргыз, тажик сейсмолог­дору да зор ийгиликтерге жетишти. 1970-жылы Сары-Камыштагы титирөөдө Жети-Өгүз курор­тундагы суунун температурасы көтөрүлгөн. Жер ас­тындагы суулардын режими бузулган. Ошого карап, сейсмологдор титирөө үч күндөн кийин башталат деп элге эскерткен. 1978-жылы Чоң Алай өрөөнү м-н Тажикстандын Гарм аймагында бо­луучу титирөөнү элге 6 саат мурун кабарлаш­кан. 1978-жылы Фергана өрөөнүндө 1-сентябрь күнү жер титирейт деп эскертилген. 2-сентябрга ка­раган түнү Алай тоолорунда жүргөн.
Жер титирөөдөн эл чарбасы көптөгөн зыяндарга дуу­шар болот. Турак-жайлар, өнөр жай ж-а гидротехникалык курулуштар, завод-фабрикалар кыйроого учу­райт. Өлүм-житим күтүлөт. Ушуга байланыш­туу жер титирөө себептерин изилдеп, титирөөнүн кээ бир зыяндуу жактарын болтурбай коюуга ара­кет жасалат. Ал үчүн жер титирөөгө туруктуу куру­луштарды курууга туура келет. Курулуш мате­риалдары талданып, өзгөчө конструкциядагы имараттар курулат. Аймактын сейсмдик кар-

Кемин жер тити­рөөсүнөн Ананьев айылынын түндүк жагында пайда бол­гон жер көчкү. 1911.

тасы түзүлөт. Кандай күчтө жер титирөөлөр күтүлөрү жөнүндө маалыматтар берилет.

Ад.: Джанузаков К. Землетрясения Киргизии и сейсмическое районирование её территории. Ф., 1964; Розова Е. А. Сейсмичность Киргизии. М., 1967; Илья­сов Б. Жер титирөө жөнүндө баян. Ф., 1970; Одя­ков О. А. Землетрясение // Знание. М., 1988; Има­налиев Ч. Жер титирөө. Б., 1999. Джанузаков К. Д., М. Омуралиев и др. Сильные землетрясения Тянь- Шаня. Б., Илим. 2003.

Ч. Иманалиев.