ЖЕТИ-ӨГҮЗ РАЙОНУ

ЖЕТИ-ӨГҮЗ РАЙОНУ Ысык-Көл облусунда. 1930-жылы бир нече болуштуктар биригип, Жети-Өгүз ж-а Пок­ровка райондору болуп уюшулган. 1959-жылы эки ра­йон биригип, Жети-Өгүз району аталып калган. (1962-жылы Ысык-Көл облусу жоюлганда Тоң районуна кошу­луп, түздөн-түз баш ийүүдө болгон. 1965-жылы кайра бөлүнгөн). Чыгышынан Ак-Суу, батышынан Тоң райондору, түштүк-батышынан Нарын облусу, түш.- чыгышынан Кытай м-н чектешип, түндүгүнөн Ысык-Көл чулгайт. Аянты 14,0 миң км². Калкы 99 миң (2022). Борбору – Кызыл-Суу кыштагы.
Райондун аймагы негизинен тоолуу; рельефине жараша 2 зонага бөлүнөт: түздүктүү түндүк (Ысык- Көлдүн жээк түздүгү ж-а Тескей Ала-Тоонун түндүк этеги, анын өрөөн, капчыгайлары) ж-а Тескей Ала-Тоо м-н Какшаал тоо тизмегинин аралыгын­да жаткан Ысык-Көл сырты. Негизги тоо тар­мактары: Тескей Ала-Тоо (райондун аймагын­дагы эң бийик жери Ит-Тиш чокусу, 4808 м),

Жети-Өгүз шаркы­ратмасы.

Ак-Шыйрак тоо тоому (5125 м), Борколдой кыр­ка тоосу (5170 м), Жетим-Бел кырка тоосу (4627 м), Какшаал тоо тизмеги (5200 м). Негиз­ги өрөөндөрү: Ысык-Көл өрөөнү, Жогорку На­рын өрөөнү (Кара-Сай, Тарагай), Үч-Көл – Сары- Чат өрөөнү ж. б. Алар деңиз деңгээлинен 1608 мден (Ысык-Көл өрөөнү) 3200 м бийиктикке чейин (Ара-Бел өрөөнү) жайгашкан. Тескей Ала-Тоо м-н Какшаал тоо тизмегинин аралыгында де­ңиз деңгээлинен 2500 мден жогору күдүрлүү кенен ай­мак – Сырт, Ысык-Көл сырты жайгашкан. Кен байлыктары: калий, алтын (Кум-Төр), вольф­рам, коргошун, графит, темир, ошондой эле минерал­дуу жылуу булактар (к. Жети-Өгүз минерал­дуу суусу макаласын), курулуш материалдары ж. б. Райондун Ысык-Көл жак бөлүгүндө де­ңиздик-тоо, Сыртка кескин континенттик кли­мат мүнөздүү. Ысык-Көл өрөөнүнүн жайы сал­кын (июлдун орт. темп-расы 17,5°С), кышы жум­шак (январдыкы –2,9°С). Сырттын кышы узак ж-а суук (январдыкы –22°С), жайы кыска ж-а салкын (июлдуку 5°С). Жылдык жаан-чачыны Ысык-Көл өрөөнүндө 350–500 мм, Сыртта 200– 300 мм. Тоолору мөңгүлүү, алардан Нарын, Са­ры-Жаз, Үзөнгү-Кууш, Жети-Өгүз, Жууку, Барс­кон ж. б. суулар башталат. Майда көлдөрү бар. Топурак м-н өсүмдүктөрү бийиктик алкактуу­лук боюнча өзгөрөт. Негизинен жарым чөлдүү кур­гак талаа, талаа-шалбаа, токой (негизинен ка­рагай), субальп, альп, бийик тоолуу тундра, гля­циалдык-нивалдык ландшафт алкактары мүнөз­дүү. Аймагынын бир бөлүгү Ысык-Көл биосфера­лык резерватына кирет; Жети-Өгүз корукчасы уюшулган.

Калкы облустун калкынын 18,7%ин түзөт; көп улуттуу. Негизинен кыргыз (87,3%), орус (7,4%), дуңган (2,4%), украин (0,5%) ж. б. улут­тар жашайт. Орт. жыштыгы 1 км² жерге 5,7 киши. Көбү көл кылаасында отурукташкан. Райондо 13 айыл округу, 43 кыштак бар.
Чарбасынын негизги тармагы – айыл чарбасы; 1149 дыйкан чарбасы, Оргочор асыл тукум мамл. заводу, Жети-Өгүз мал бордоо чарбасы, мөмө-же­миш питомниги иштейт. Кийинки жылдары малдын санынын кыйла кыскарып кеткенди­гине карабастан, Жети-Өгүз району малынын саны боюнча облуста 1-орунда, 32,6 миң уй (сааны 16,5 миң), 157,1 миң кой-эчки, 17,1 миң жылкы, 2,2 миң чочко, 750,1 миң үй кушу болгон. 2006-жылы 9,1 миң т эт, 37,9 миң т сүт, 1,4 млн даана жумурт­ка, 536 т жүн даярдалган. Сырттын жайыты кенен болгондугуна карабастан анын алыс жай­гашкандыгына байланыштуу чарбада чектелүү гана пайдаланылууда. Райондун чыгыш бөлүгү­нүн табияты чарбачылыкка ыңгайлуу болгон­дуктан, анда айыл чарбасы өнүккөн. Айыл чарбасынын негиз­ги продукциясын дан эгиндери, ошондой эле картөшкө түзөт. Айдоо жеринин дээрлик 70,0%ин дан эгиндери ж-а көп жылдык тоют өсүмдүктөрү ээлейт. Райондун бардык жер аянты 1,4 млн га, анын ичинде айыл чарбага жарактуу жери 486,0 миң га, айдоо жери 42,5 миң га, чабындысы 877 га, жайыты 484,1 миң га. 2006-жылы 13,1 миң га дан эгиндери, 14,5 миң га көп жылдык чөп, 2,6 миң га бир жылдык чөп, 3,6 миң га силос үчүн жүгөрү, 0,8 миң га картөшкө, 0,1 миң га жа­шылча айдалган. Дыйканчылыктан 2006-жылы 33,7 миң т дан, 194,9 миң т картөшкө, 11,0 миң т жашылча, 9,4 миң т мөмө-жемиш жыйналган. Негизги өнөр жай ишканалары: Кум-Төр алтын комбинаты, Кызыл-Суудагы «Ак-Жалга» АК (сүт, быштак), «Шербет» жоопкерчилиги чектелген коому ж-а кыш, нан заводдору, ошондой эле айыл-кыш­тактардагы тегирмендер, май сыгуучу ишкана­лар ж. б. Райондун өнөр жай ишканалары 2008-жылы («Кум-Төр» алтын комбинатын кошкондо) 180,5 млн сом (облустун 93,3%, республикасынын 21,7%) продукция өндүргөн. Райондун аймагы аркылуу Ысык-Көлдү айланта курулган эл ара­лык маанидеги автомобиль жолунун бир бөлүгү, көлдүн түштүк жээгин бойлоп, Бөкөнбаев – Кы­зыл-Суу – Каракол аркылуу өтөт. 2008-жылы авто­мобиль транспорту м-н 399,9 миң т (облустун 9,3%,) жүк ташылып, жүргүнчү ташуунун жү­гүртүлүшү 73,5 млн жүргүнчү-километр (11,8%) болгон. Райондо калкка көрсөтүлүүчү тейлөөнүн көлөмү 69,0 млн сомду (4,9%) түзгөн.
Район туризм сектору боюнча облуста Ысык-Көл районунан кийинки 2-орунда турат. Мында көл жээгиндеги күнөстүү пляждардан сырткары та­бигый ажайып кооз жерлер (Жети-Өгүз өрөө­нүндөгү Көк-Жайык, Жарылган жүрөк, Кызыл- Жар аскалары, Жууку, Кызыл-Суу сыяктуу өрөөндөр ж. б.), Жети-Өгүз курорту, Ысык-Көл, Тамга санаторийлери туристтерди ж-а эс алуу­чуларды кышы-жайы кабыл алат. Тарыхый эс­теликтерден 7–15-кылымдарга таандык Барскон шаар чалдыбары бар. Райондун аймагы аркылуу Биш­кек – Балыкчы – Каракол (көлдүн тескейи м-н), Барскон – Ак-Шыйрак, Барскон – Кум-Төр ав­томобиль жолдору өтөт. Кызыл-Сууда пристань, Тамга айылында аэропорт бар.
Райондо 28 орто, 8 негизги (1 жатак мектеп), 2 башталгыч мектеп бар; анда 18,3 миң окуучу окуйт. Ырдык, Богатыровка, Липенка, Орго­чор, Светлая Поляна, Тамга ж. б. кыштактарында окуу орус-кыргыз тилдеринде жүргүзүлөт. Райондо­гу 8 мектепке чейинки балдар мекемелеринде 155 бала тарбияланууда. Эки кесиптик-техникалык окуу жайы (Кызыл-Суу, Барскон кыштактарында), район­дук борбордук китепкана ж-а анын бөлүмдөрү, ж. б. маданият мекемелери бар. Кыргыз ж-а орус тилде­ринде «Жети-Өгүз жаңылыгы», «Жети-Огузская новь» гезиттери чыгат. Райондук оорукана (275 орундуу), бейтапкана, балдар бейтапканасы, участкалык ооруканалар (Кара-Сай, Караколка, Тамга, Жети-Өгүз, Ак-Шыйрак кыштарыннда), 22 ФАП, 4 үй-бүлөлүк дарыгерлер тобу ж. б. иш­тейт. Район боюнча 113 врач, 511 медициналык орто билимдүү адис, анын ичинде санитария эпидемиологиялык станцияда 14 врач, 49 медициналык орто билимдүү кызматкерлер эм­гектенет.

А. Мырзаев, З. Бейшеев.