ЗАТ АЛМАШУУ

ЗАТ АЛМАШУУ , м е т а б о л и з м – организм­деги бардык биохим. процесстердин жыйын­дысы. Ал организмдин өсүп-өөрчүшүн, өзүн-өзү сактоосун ж-а жаңырышын камсыз кылат. З. а. бир мезгилде жүрүүчү өз ара байланыштуу 2 процесстен – ассимиляция ж-а диссимиляция (анаболизм ж-а катаболизм) м-н ишке ашат. Организм айлана-чөйрөдөн түрдүү заттарды си­ңирип, аларды өзгөртүп, өзүнө керек затка ай­лантат (анаболизм). Ошол эле мезгилде асси­миляцияга тескери катаболизм процесси жүрүп, организм клеткаларындагы заттар ажырап, анын орду жаңы хим. заттар м-н толукталат. З. а-да витаминдер, ауксин, ферменттер, гор­мондор, фотосинтез, гумордук факторлор чоң роль ойнойт. Жагымсыз шарттар З. а-нун бир калыпта жүрүшүнө тоскоол болуп, организмди жарым-жартылай же толук өлүмгө учуратат. Организмдеги З. а. процесстери бири-бири м-н өз ара байланыштуу. Мал организминде кур­чап турган чөйрөдөн тоют м-н белок, углевод, май, витамин, минерал туздарды, суу, кычкыл­текти кабыл алып, акыркы продуктуларды – көмүр к-тасын, суу, аммиак ж-а мочевинаны бөлүп чыгарат. Мында ассимиляция ж-а дисси­миляция процесстеринин бири бирине катышы организмдин жашына, физиол. абалына ж-а өөрчүү стадиясына жараша болот. Организм сырткы чөйрөдөн кабыл алган затка жараша З. а. белок, май, углевод, суу ж-а минералдык алмашуу болуп бөлүнөт. Белок алмашуу – мал­дын организмине тоют м-н келген белоктор иче­ги-карында ферменттер ж-а ичеги-карын зили­нин (пепсин, трипсин) таасиринен пептид ж-а амин к-тасына ажырайт. Ажыраган заттар кан­га сиңип, ткандарга тарайт, белокту синтездейт.
З. а-нун акыркы продуктулары – амин к-тасы, аммиак, көмүр кычкыл газ ж-а сууга ажырап, сыртка бөлүнүп чыгат. Май алмашуу – малдын организмине келип түшкөн, ткандардагы май, о. эле май сымал заттардын хим. айланышы. Майлар (липиддер) негизинен малдын ичегисин­де ферменттердин (липаза, лецитиназа, кола­мин – фосфотаза, глицерофосфотаза) катышуу­су м-н моноглицерид, глицерин, холестеринге ажырайт да, ичегиге сиңет. Углевод алмашуу – организмдеги негизги энергия булагы. Углевод­ду (целлюлоза, гемилцеллюлоза) организм не­гизинен тамак-аштан алат. Татаал углеводдор тамак сиңирүү жолдорунда амилаза, мальтоза, сахароза ферменттеринин таасиринен моносаха­риддерге (глюкоза, фруктоза, галактоза) ажы­райт. Суу ж-а минералдык заттардын алмашуу­сунун мааниси чоң. Суу организмдеги бардык биохим. процесстерге катышып, организмде бе­лок, углевод ж-а майдын кычкылданышынын акыркы продуктусу катары тынымсыз пайда болуп турат. Ал канга сиңип, бүт орган, ткан­дарга тарайт. Суу негизинен териде ж-а булчуң­дарда көп болот. Суунун жок болушу физиол. процесстин бузулушуна ж-а өлүмгө дуушар кы­лат. Ал эми өсүмдүктөгү З. а. башка организм­дин энергия (кубат) булагы катары жарык энер­гиясын пайдаланып, фотосинтез процессинде түрдүү орг. бирикмелерди хим. энергияга айлан­дырышы м-н айырмаланат. Өсүмдүк сиңирген заттар татаал өзгөрүүлөргө учурап, энергия м-н толукталат ж-а орг. бирикмелерге – белок, уг­левод, майларга айланат. Жашыл өсүмдүктөр фотосинтез процессинде көмүр кычкыл газына (СО₂) ассимиляцияланып, углеводдорду пайда кылат. Өсүмдүктөгү З. а. процессин изилдөөнүн жыйынтыгы селекциялык иште, агротех. ык­малардын комплексин иштеп чыгууда кеңири колдонулат.

Ад.: Мак-Мюррей У. Обмен веществ у человека / Пер. с англ. М., 1980.

А. Т. Акматова, И. К. Нуржанов, Т. С. Исмаилова.