ЗОНАЛУУЛУК
ЗОНАЛУУЛУК г е о г р а ф и я д а – жаратылыш кубулуштарынын, компоненттеринин, ландшафттарынын кеңдик багытта (экватордон уюлдарга карай) закон ченемдүү (ырааттуулук м-н) өзгөрүшү. З-ту дүйнөлүк закон катары (жер бетинин бардык бөлүктөрүнө ж-а жаратылыштын бардык компоненттерине мүнөздүү) биринчи жолу В. В. Докучаев (1898) сунуш кылган. Жердин шар сымал формасы, ошого байланыштуу күн нурларынын жер бетине экватордон уюлдарды карай улам азайган бурч м-н келип түшүшү З-ту пайда кылат. Анткени экватордон уюлдарды карай жер бетин күн нуру улам азыраак жылытат. Бирок планеталык-астр. факторлор жер бетинде З-тун пайда болушуна шарт түзсө, З. жер бетинин түрүнө (кургактык же океан), деңиз ж-а аба агымдарынын таасирине, аймактын абс. бийиктигине, рельефине жараша болот, б. а. З-тун даана көрүнүшү геогр. катмардын өзгөчөлүктөрүнө байланыштуу. Анын үстүнө жаратылыш компоненттери ар түрдүү болгондуктан, алардын өнүгүү закондору да ар башка мүнөздө. Климаттык, гидрол., рельефтик, топурактык, өсүмдүктүк ж. б. зоналардын чектери бири-бирине дал келбейт. Айрым компоненттерде (өсүмдүк-топурактарда) З. айкын билинсе, бөлөк компоненттерде (мис., рельефте, борпоң тоотек катмарларында ж. б.) анчалык даана байкалбайт. Бирок, жаратылыш компоненттери өз ара аракетте болгондуктан, алар бири-бирине таасир тийгизет – ылайыкташат. Ошондуктан жер бетинде бирдиктүү табигый же ландшафттык зоналар калыптанат. Бир зонада ландшафттардын айрым бир түрү басымдуулук кылат. Ландшафттык зоналар жер бетинде өтө татаал, мозаикалык көрүнүштү пайда кылат: айрым зоналар (чөлдөр, талаалар) материктердин ичкери бөлүгүндө калыптанса, башкалары (мис., токойлор) океанга жакыныраак тилкени түзөт. Зоналар кеңдик багытта эле созулбастан, айрым учурларда меридиан багытында да (Түн. Америкада ) жатат. Кээ бир зоналар кеңири (тайга, саванна сыяктуу), айрымдары куушураак тилкени түзөт. Тоолуу аймактарда кеңдик З. бийиктик алкактуулук м-н алмашат. З. күн радиациясы сиңген жер бетинде ж-а ага жанаша жаткан абада, сууда, жука жер кыртышында гана даана байкалат. Атм-да ал абанын жер бетиндеги катмары деген төмөнкү бөлүгүндө (орт. калыңдыгы 1,5–2,5 км, максимуму 4 км), сууда күн нуру сиңген 200 м тереңдикке чейин, кургактыкта жер астындагы сууларга чейинки үбөлөнүү катмарында (2–3 мден 100–120 мге чейин) ачык байкалып, алардан жогору же төмөн карай бүдөмүктөнүп кетет. Бирок, З-тун кыйыр белгилери геогр. катмардын эң четки чектеринде да кездешет.
Ад.: Колесник С. В. Общие географические закономерности Земли. М., 1970; Григорьев А. А. Закономерности строения и развития географической среды. М., 1966; Мильков Ф. Н. Физическая география. Учение о ландшафте и географическая зональность. М., 1986.
Т. Кулматов.