ЗООТЕХНИЯ

ЗООТЕ́ХНИЯ (зоо... ж-а гр. ttchnē – өнөр, чебер­чилик) – мал тукумдатуу, тоюттандыруу, багуу ж-а пайдалануу ж-дөгү илим. Мал чарбасын өнүктүрүүнүн теор. ж-а практикалык ыкмала­рын иштеп чыгат. «З.» терминин 1848-ж. фр. илимпоз Ж. Бодеман сунуш кылган. Азыркы З. илими мал чарба азык-түлүгүн алуунун үнөм­дүү технологиясын иштеп чыгуу м-н бирге, та­бият илимдерин кеңири пайдаланып, малдын биол. өзгөчөлүктөрүн изилдөөчү (жалпы биоло­гия, зоология, анатомия, гистология, физиоло­гия, биохимия, эмбриология, генетика ж. б.) ж-а З-га тыгыз байланыштуу болгон ветерина­рия, агрономия, а. ч-н уюштуруу ж. б. илимдерге таянат. Башка илимдердей эле З. илими өзүнүн изилдөөлөрүндө тарыхый, салыштырма, таж­рыйбалык, статистикалык ж. б. ыкмаларды пайдаланат. Жалпы ж-а айрым (мал түрү б-ча) З-га бөлүнөт. Ж а л п ы З. малдын бардык түрлөрүн ж-а породаларын көбөйтүү, тоюттан­дыруу, багуу ж-а пайдалануунун негизин, а й­р ы м З. мал чарба тармагын жүргүзүүнүн тех­нологиясын иштеп чыгат. Жалпы З. мал өс­түрүү, тоюттандыруу, багуу деген бөлүмдөрдөн турат. З-нын мал өстүрүү бөлүмүнүн негизги мил­дети малдын сапатын жакшыртуу ж-а санын көбөйтүү, о. эле малга таасир кылуунун жаңы жолдорун издөө болуп эсептелет. Малдын про­дуктуулугун (эт, сүт, жумуртка, жүн ж. б.) арт­тырууга ж-а жаңы породаларды чыгарууга асыл­дандыруу ишин жүргүзүүнүн (тандоо, ылгоо, аргындаштыруу ж. б.) негизинде жетишилет, анын теория м-н практикасын мал өстүрүү ж-дөгү илим иштеп чыгат. З-нын мал тоюттан­дыруу бөлүмү малдын сиңимдүү заттарга (белок, май, углевод, витамин ж. б.) муктаждыгын ж-а тоюттун хим. курамы м-н аш болумдуулу­гун изилдөөнүн негизинде нормалап тоюттан­дыруу ыкмаларын, мал багуу бөлүмү малды ба­гуу жолдорун (короо-сарайда, үйүрдө ж. б.) иш­теп чыгат; ыкмалардын натыйжалуулугун ж-а фермадагы оор жумуштарды механикалашты­руу, автоматташтыруу мүмкүнчүлүктөрүн изил­дейт. З. байыртадан эле мал чарбачылыгы пай­да болгондон өнүгө баштап, мал тоюттандыруу, багуу ж-а уруктандыруу ж-дөгү жолдомолор, о. эле порода түшүнүгү пайда болгон. О. кылым­да ат армияда кеңири пайдаланылгандыктан, жылкы ж-дө атайын изилдөөлөр жүргүзүлгөн. 14-к-да араб окумуштуусу Абу Бекрдин жыл­кынын дене түзүлүшү ж-дөгү трактаты жарал­ган. 18-к-дын аягында жаңы породалар түзүлгөн. З-нын өнүгүшүнө Ч. Дарвиндин «Түрдүн келип чыгышы» (1859) деген эмгегиндеги эвол. окуу зор таасир тийгизген. З. илиминин негизинде Кыргн-дын мал чарбасы да өнүгүп, мал чарба азык-түлүгүн көбөйтүүдө чоң ийгиликтерге жети­шилди. Кырг-нда З. илиминин өсүп, өнүгүшүнө акад. А. С. Всяких, М. Н. Лущихин, Н. И. За­харьев, Р. Э. Садыков, И. М. Ботбаев, проф. Е. Г. Мезенцев, В. Ф. Денисов, Б. С. Сарбагышев, А. Н. Назаркулов, Ю. Г. Быковченко, О. Д. Дүй­шөкеев, К. Алагушев, А. А. Абдыкеримов, А. С. Ажыбеков, И. Р. Раззаков ж. б-дын са­лымдары чоң. Респ-да малдын жаңы порода­лары – ала-тоо ую, олуя-ата ую, кыргыз уяң жүндүү кою, тянь-шань кою, алай кою, кыргыз жаңы жылкысы чыгарылды. Кырг-нда З. б-ча ил. иштер КР УИАнын Биология ж-а биотех­нология ин-тунда, Кырг-н мал чарба ветерина­рия ж-а жайыт ИИИде, КАУда ж. б. жүргүзүлөт.

Ад.: Иванов М. Ф. Полн. собр. соч. Т. 1–7. М., 1963–65; Борисенко Е. Я. Разведение сельскохозяй­ственных животных. 4-ое изд. М.; 1967; Зоотехни­калык справочник. 2-бас. Ф., 1977; Достижения сель­скохозяйственной науки / Отв. ред. А. А. Никонов. М., 1987.

Т. Ж. Чортонбаев.