ИЗОМЕРИЯ

ИЗОМЕРИ́Я (изо... ж-а гр. mtros – бөлүк, үлүш) – заттардын курамы ж-а мол. массасы бирдей болуп, түзүлүшү же атомдорунун мейкин­дикте жайгашуусу ж-а ага байланыштуу физ.- хим. касиеттеринин ар башка болуу кубулушу. 1823-ж. немис химиги Ю. Либих ачып, «И.» терминин 1830-ж. Й. Берцелиус сунуш кылган. 19-к-дын 60-жылдарында А. М. Бутлеров хим. түзүлүш теориясында И. кубулушун толук түшүндүргөн. Ал структуралык ж-а мейкиндик­тик болуп бөлүнөт. С т р у к т у р а л ы к И-га бутандын (С₄Н₁₀) эки: n-бутан СН₃–СН₂–СН₂–СН₃ ж-а изобутан СН –СН–СН ; пентандын (С Н ) үч 3 3 ⏐ СН₃ 5 12 изомери: n-пентан СН₃–СН₂– СН₂ – СН₂– СН₃, изопентан СН₃ – СН – СН₂ – СН₃ ж-а неопентан ⏐ СН₃ СН₃ ⏐ СН₃ – С – СН₃ мисал болот. Көмүртектин чын- ⏐ СН₃ жырындагы функциялык топтордун ж-а көп байланыштын жайгашышына жараша да изо­мер пайда болот, мис., пропанол-1 СН₃ – СН₂– –СН₂ОН ж-а пропанол-тен-1 СН₂– СН– СН₂–СН₃ ж-а бутен-2 СН₃– СН– – СН–СН₃ ж. б. М е й к и н д и к И-сы оптика­лык ж-а геом. (цис-, транс-) болуп бөлүнөт. О п­т и к а л ы к И. молекулада асимметриялуу көмүртек атому бар орг. заттарда кездешет. Мындай молекулалар полярланган жарыктын тегиздигин буруу касиетине ээ. Көмүртектин асимметриялуу бир атому бар молекула мейкин­дикте 2 изомерди (L-форма ж-а D-форма) пай­да кылат. Буга сүт к-тасы СН ^*СН(ОН) СООН м-н белгиленген). Мында изомерлердин физ. ж-а хим. касиеттери окшош болуп, полярлан­ган жарыктын тегиздигин солго ж-а оңго бу­руп, бири бирине күзгүдөн чагылгандай крис­таллданат. Г е о м е т р и я л ы к И. кош байланыштуу циклдүү бирикмелерде кездешет. Алардын молекулаларындагы функциялык топ­тор мейкиндикте ар түрдүү багытта жайгашат. Мис., 2 негиздүү к-танын НООС– СН = СН–СООН эки геом. изомери (цис-, трансформалары) бар: малеин к-тасы фумар к-тасы: Н С – СООН НООС – С – Н С – СООН Н – С – СООН Н цисформасы, трансформасы.
Геом. изомерлердин физ. ж-а хим. касиеттерин­де чоң айырма бар, мис., малеин к-тасы суунун молекуласын бөлүп чыгарып, ангидрид пайда кылса, фумар к-тасы ангидрид бербейт.

Ад.: Потапов В. М. Стереохимия. М., 1988; Ады- лов С. А., Асанов Ү. А. Органикалык химия кур­су. Б., 2003. мисал болот (асимметриялуу 3 атом жылдызча