ИМПРОВИЗАЦИЯ

ИМПРОВИЗА́ЦИЯ (латынча improvisus – күтпөгөн жерден, капыстан) – аткаруу учурунда көркөм чыгарманы шыдыр жаратуу өнөрү. Алдын ала даярдыксыз көркөм чыгарма жаратуунун, та­бигый таланттын, кесиптик дасыгуунун натый­жасында пайда болот. Импровизация музыка, бий искусство­суна, театр, айрыкча көркөм сөз өнөрүнө мү­нөздүү. Эл чыгармачылыгына байыртан байыр алган бул өнөр ар элде ар кандай аталат. П о э з и я ­д а г ы импровизация – ырчылардын берилген темага ыла­йык, болбосо айтышта ойду улоо же жооп кайтаруу иретинде такалбай, куюлуштуруп, жа­мактатып ыр чыгарышы. Кыргызда оозеки чыгармачылык өкүм сүрүп турган кезде, импровизация көркөм сөз өнөрүнүн зарыл компоненти катары турмуштук муктаждыктан келип чыгып, көркөм чыгармачылык­тын айтуу формасы иретинде улам өнүгүп, өркүндөп салттуу өнөргө айланган. Импровизация өнөрү ай­рыкча жомокчу (кээде), жамакчы, нускоочу ырчыларга мүнөздүү. Алардын чыгармачылык куду­ретин т ө к м ө ч ү л ү к деп таамай аталган. Импровизация өнөрүн Токтогул, Жеңижок, Эшмамбет, Эсена­ман, Барпы, Калык, Осмонкул, Алымкул, Ысма­йыл сыяктуу эл ырчылары көркөм бийиктикке жеткирип, ал салтты Э. Турсуналиев, Т. Тыны­беков, Т. Абдиев, З. Үсөнбаевдер улантышты. Заманбап кыргыз поэзиясына да төкмөлүк өнөр­дү аркалаган жаштар (Э. Иманалиев, Ж. Ток­тобеков, А. Кутманалиев, Майра Керим кызы, А. Нуралиев, А. Болгонбаев, А. Туткучов жана башкалар) келген. Кыргыз адабиятында импровизациялык поэзиянын эң ири өкүлү катары улуу Токтогулду атоого бо­лот. Ал чыгармаларын комуздун коштоосунда алдын ала даярдыксыз аткарган. Төкмө акын­дар импровизациялык поэзиянын бекем, туруктуу салтта­рын, өзүнө жаккан акындын чыгармаларын аткарганда, ал акындын стилдик бөтөнчөлүк­төрүн толук сактоого аракеттенген. Кыргыз акындар поэзиясында импровизациянын эки түрдүү форма­сын атоого болот: 1) нускоо түрүндөгү импровизация – кө­бүнчө саясий маанидеги насыят, санат ырла­рын; 2) жамак түрүндөгү импровизация – аш-тойлордо кү­рөшкө чыккан балбандарды, жарышка салын­ган күлүктөрдү мактап, жар салып ырдаган ырчыларга мүнөздүү. Импровизациялык шык кээде профес­сионал жазуучу, акындарда да болот. Эгерде элдик акындар импровизациялык өнөрүн оозеки түрдө өнүктүрсө, профессионал акындар өздөрүнүн импровизациясын жазма түрүндө ишке ашырат. Эгерде жаз­ма импровизаторлордун эч даярдыксыз кагазга түшүргөн ыры ошол вариантта сакталып кал­са, оозеки импровизаторлор бир эле темадагы ырын кайрадан аткарганда мурдагысы сөзмө-­сөз эч качан кайталанбайт, ыр саптары өзгө­рөт, айрым сүрөттөө каражаттары кемип, же күчөйт, же айрым строфалары жоголуп, анын ордуна жаңысы пайда болот. М у з ы к а д а импровизация элдик импровизациянын таасиринде жаралган жана калып­танган. Европада анын алгачкы формалары орто кылымдагы вокалдык сыйынуу музыкасына байланыштуу чыккан. Музыка толук кагазга түшүрүлбөгөндүктөн, ар бир аткаруучу партия­сын өз деңгээлинде импровизациялаган. Акырындап импровизация ыкмасы жөнгө салынып, XIX кылымдын 1-жа­рымында белгилүү композитор-аткаруучулардын (Л. Бетховен, Н. Паганини, Ф. Шопен) чыгармачылы­гында эркин фантазиялоо формасы катары чоң мааниге ээ болгон. Фантазия, экспромт, прелю­дия сыяктуу айрым музыкалык жанрлар импровизация жолу менен жаралган. Азыр жаз музыкасында импровизацияга көбүрөөк жол берилет. Б и й д е импровизация элдик ырым-жырым, оюн-зоок майрамдары менен байланыштуу байыр­тан бери өнүгүп келет. Импровизация Азия элдеринин эл­дик бийинде, профессионалдык бий өнөрүндө, айрыкча музыканын мазмунун бий менен туюн­дурууда байкалат. Т е а т р д а импровизация – сценарий­деги мерчемдүү темага ылайык өз сөзүн жалгай айтып, образ түзө алган актёр оюну. XX кылымдын башында импровизацияны актердун чыгармачылыгын активдеш­тирүүдө, элдик көркөм каражаттар менен ба­йытууда актерлор менен иштөөдөгү окуу-тарбия методу катары К. С. Станиславский кийирген. 1919–1938-жылдары Москвада импровизация театры болгон. Импровизация азыр театр педагогикасынын негизги элементи ката­ры пайдаланылат. Кыргыз музыкасында, ай­рыкча комуз күүлөрүн чыгарууда импровизациянын үлүшү зор. Анткени күү нотага түшүрүлбөй, бир чертүү менен аткарылат. Кыргызда импровизация аспапчыларда (күү чыгарууда, аткарууда) өтө күчтүү болгон. Элдик аспаптык чыгармачылыкта (комузчулар, кыл кыякчы­лар, ооз комузчулар, чоорчулар, сурнайчылар жана башкалар) шайырлар күүлөрүн төкмөлөп чыгарыш­кан. Ошондуктан бүгүнкү черткен күүсүн эртеси кайрыктарын узартып же кыскартып чертиш­кен. Бул болсо төкмөчүлүктүн өзүнчө бир касиети катары салтка айланган. Залкар шайырлар: Арстанбек, Муратаалы, Карамолдо, Абак, Ыбы­рай, Ныязаалы, Токтогул, Айдараалы, Атай жана башкалар төкмөлөп күү чыгаруунун, аткаруунун үлгү­сүн көрсөтүшкөн.