ИНГУШСТАН

ИНГУШСТАН , И н г у ш е т и я Р е с п у б л и­к а с ы Россиянын европ. бөлүгүнүн түштүгүндө, Чоң Кавказдын түн. капталында жайгашкан. Грузия м-н чектешет. Түш. федерация округуна кирет. Аянты 3,6 миң км². Калкы 492,7 миң (2007); негизинен ингуштар басымдуу (77,3%; 2002), о. эле чечендер (20%), орустар (1,2), бир аз санда түрктөр, грузиндер жашайт. И-да жа­шаган калктын көпчүлүгү ислам (мусулмандар) динин тутат. Калкынын орт. жыштыгы 1 км² жерге 131,3 киши. Борбору – Магас (2000-жыл­дан); Адм.-айм. жактан 4 районго ж-а 4 шаар­га бөлүнөт. Шаар калкы 42,9%. Шаарлары: Наз­рань (1999-ж. чейин убактылуу адм. борбор), Малгобек, Кара-Булак. Түш. Федерация округу­на кирет. Мамл. бийлигинин органдар систе­масы Ингуш Респ-нын 1994-ж. кабыл алынган конституциясы тарабынан аныкталат. Мамле­кет башчысы – президент (4 жылга шайланат). Табияты калктын жашоо тиричилигинде ың­гайлуу; топурак эрозиясынан ж-а булгануусу­нан экол. проблема пайда болууда. Январдын орт. темп-расы –3...–10°С, июлдуку 21–23°С. Жылдык жаан-чачыны 1200 мм. Башкы дарыя­сы – Сунжа. Түздүктөрүнө кара, тоолоруна тоо­токой ж-а тоо шалба топурактары мүнөздүү. Жазы жалбырактуу (бук, эмен, чынар) токой басымдуу; андан жогору субальп ж-а альп өсүмдүктөрү өсөт. Нефть, газ, курулуш мате­риалдары ж-а өндүрүш үчүн сырьё (мраморлуу акиташ, кыш даярдалчу чопо, доломит, үлүл ташы), минералдуу суулар бар.

Тоо-шалбаа орто тоо ландшафты.

Ингуштар ж-дө 7-к-дан эскерилет. 9-к-дын аягы 13-к-дын башында И-дын аймагы алан­дар мамлекетине кирген. 1810-ж. өз ыктыярла­ры м-н Россия империясынын, 1921-жылдан Гори АССРинин курамында болгон. 1924-ж. Ингуш АО (РСФСРдин курамында) уюшулган. 1934-ж. Чечен АО м-н кошулуп, Чечен-Ингуш АО түзүлгөн (1936-жылдан АССР). 1944-ж. Че­чен-Ингуш АССРи жоюлуп, чечендер күч м-н чы­гарылган. 1958-ж. автономия респ. статусу ка­лыбына келтирилген. 1991-ж. И. Чечен-Ингуш Респ-нын курамында болуп, 1992-ж. Ингуш Респ. түзүлгөн. Региондук дүң продукциясынын көлөмү 4967,4 млн рублди түзөт; андагы ө. ж-дын үлүшү 16,1% (2001), а. ч-ныкы 4,3%. Ө. ж-дын негизги тармактары: отун (ири өндүрүшү «Ингушнефт­газпром»), электр-энергетика, тамак-аш (алкогол­дуу ичимдиктер, суу май, кондитер азыктары, ун), машина куруу ж-а металл иштетүү (аспап­тар, жол курулуш техникалары ж. б.). А. ч-га жарактуу жери 168,0 миң га (жер фонду­сунун 46,7%), а. и. айдоо аянты 70,5 миң га (57,1%), анын 73,1%ин дан эгиндери, 13,7%ин тоют өсүмдүктөрү ээлейт. О. эле жүгөрү, буудай, арпа, сулу, кант кызылчасы, күн карама, кар­төшкө айдалат. Жүзүмчүлүк, бакчылык өнүк­көн. Бодо мал, кой (уяң жүндүү), чочко асы­ралат. Т. ж-нун уз. 39 км, автомобилдики 955,2 км (а. и. асфальтталганы 418,5 км). Респ­нын аймагы аркылуу Түн.-Кавказ т. ж-нун бир тармагы ж-а Ростов – Баку автомобиль жолу өтөт. Магас ж-а Ингушетия аэропорттору бар.
Респ-да 109 жалпы билим берүүчү (а. и. 7 баш­талгыч) ж-а атайын орто окуу жайлары, 3 ЖОЖ (а. и. 2 мамл. ун-т филиалдары м-н), 4 театр, филармония, 5 музей (а. и. Мамл. көркөм сүрөт Кара-Булакта; край таануу Назранда), китеп­каналар бар.

Ад.: Ингушетия // Большая Российская Энцикло­педия. Т. 11. М., 2004.

К. Аттокурова.