ИРАН

ИРА́Н , И р а н И с л а м Р е с п у б л и к а­с ы (Жомхурийе Исламийе Иран) (1935-ж. че­йинки расмий аталышы – Персия) – Түш.-Ба­тыш Азиядагы мамлекет. Түн.-батышынан Ар­мения, Азербайжан, түн.-чыгышынан Түркмөн­стан, чыгышынан Афганстан, Пакистан, баты­шынан Ирак, Түркия м-н чектешип, түндүгүнөн

Каспий деңизи, түштүгүнөн Оман ж-а Перс бу­луңдары (андагы Кешм, Харк ж. б. аралдар И-га карайт) м-н чулганат. Аянты 1648 миң км². Калкы 70,5 млн (2006). Борбору – Тегеран ш. Расмий тили – фарсы тили. Акча бирдиги – риал. Адм.-айм. жактан 30 останга (провин­цияга), остан өз ичинен 324 шахрстанга (облус­ка), шахрстан 740тан ашык бахшка (районго) бөлүнөт; Тегеран м-н Кум ш. да остан статусу­на ээ.

Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2006)

И. – БУУнун (1945), ЭВФтин (1945), Эл ара­лык реконструкция ж-а өнүгүү банкынын (1945), Нефть экспорттоочу өлкөлөр уюмунун (1960), Ислам конф-ясы уюмунун (1969) мүчөсү; СААРКта ж-а Шанхай кызматташтык уюмун­да байкоочу статусуна ээ.

Мамлекеттик түзүлүшү

. И. – унитардык мамлекет. Конституциясы 1979-ж. кабыл алын­ган. Башкаруу формасы – Ислам республика­сы. 1979-жылдагы Ислам рев-ясынан кийин мамл. бийлик бири-бирине көз карандысыз мыйзам чыгаруу, аткаруу ж-а сот бийлиги ар­кылуу жүргүзүлөт. Бийликтин бул үч бутагын өлкө башчысы – Ислам рев-ясынын башкы же­текчиси көзөмөлдөйт. Аны Аксакалдар кеңеши (дин кызматкерлери) тарабынан өмүрүнүн акы­рына чейин шайланат. Аткаруу бийлигинин ба­шында президент турат, ал министрлер кабине­тин жетектейт. Жогорку мыйзам чыгаруу орга­ны – Ислам кеңешинин жыйыны (межлис). И-да европ. типтеги расмий саясий партиялар жок, партия деп атаган саясий кыймылдар бар, алар дээрлик ислам идеологиясына таянат. Не­гизгилери: «Абадгарян» («Жаратмандар»), «Кү­рөшчүл динаятчылар коому», «Күрөшчүл мол­долор жыйыны».

Табияты

. И-дын көп бөлүгү Иран тайпак тоо­сунун аймагында жайгашкан; анын ички бөлү­гүн – бөксө тоолор ж-а Деште-Кевир, Деште- Лут ж. б. чөлдөр жайгашкан бийик түздүктөр ээлейт. Түндүгүндө Каспий деңизинен ойдуңдуу кууш тилке аркылуу бөлүнгөн Эльбурс кырка

Деште-Лут чөлү.

тоосу (бийикт. 5671 мге чейин, Демавенд жанартоосу – И-дын эң бийик жери), түн.-ба­тышында Армян тайпак т оосунун чыгыш бөлүгү, түш.-батышы м-н түштүгүндө И-дын ички аймактарын Месопотамия ойдуңунан ж-а Араб деңизинен бөлүп турган Загрос тоо систе­масы (бийикт. 4548 мге чейин, Зерд-Кух чоку­су) ж-а Түш. Иран тоолору, Перс ж-а Оман бу­луңдарын бойлой Гермсир чөлү жайгашкан.
Өлкөнүн түндүгү м-н чыгышын Түркмөн-Хора­сан ж-а Чыгыш Иран тоолору ээлейт. И-дын аймагы Альп-Гималай геосинклиналь (кыймыл­дуу) алкагында жайгашкан. Борб. бөлүгүндө кембрийге чейин пайда болгон айрым тоо мас­сивдери (Борб. Иран, Борб. Чыгыш Иран, Лут) биригип, Борб. И. плитасын түзөт. Өлкөнүн басымдуу бөлүгүнүн климаты субтропиктик кон-

Ирандын түндүгүндөгү Эльбурс тоолору.

тиненттик; Перс ж-а Оман булуңдарын жээк­тей ысык тропиктик. Кышы түндүгүндө ж-а ички аймактарында серүүн (январдын орт. темп-расы түндүгүндө 0°Сден төмөн, Тегеранда 2°Сге че­йин), түштүгүндө жылуу (Перс булуңунун жээ­гинде январдын орт. темп-расы 22–25°С). Кы­шында И-дын түндүгүнө О. Азия ж-а Сибирден соккон муздак аба абанын темп-расын –25°Сге чейин төмөндөтөт. Жайында бардык жеринде ысык; июлдун орт. темп-расы 29– 32°С. Өлкөнүн ички аймактарында ж-а түштүгүндө аба 40– 50°Сге чейин ысыйт; абс. макс. (54°С) Хузстан өрөөнүндө катталган. Жылдык жаан-чачындын өлчөмү өлкөнүн көп бөлүгүндө 500 ммге, Эль­бурстун түн. капталында 2000 ммге чейин, Сис­тан чөлүндө 50 ммден аз жаайт. Дарыяларынын көбү суудан өксү. Карун, Шатт-эль-Араб д-нда кеме жүрөт; ири дарыясы – Сефидруд (Каспий деңизине куят). Ири көлдөрү – Урмия ж-а Ха­мун. Чөлдүн боз топурагы басымдуу; о. эле ко­ңур ж-а күрөң тоо топурактары кездешет. Тай­пак тоо ксерофиттери, чөл ж-а жарым чөл өсүмдүктөрү басымдуу; Эльбурстун нымдуу түн. капталында нымдуу жазы жалбырактуу токой өсөт. Өлкөнүн аймагынын 4%ин токой ээлейт.
И-нда 130дан ашык улуттук парк, улуттук та­бият эстеликтери, заказник режиминдеги резер­ватт ар ую шул ган; ал ардын жалпы аянты өлкөнүн аймагынын 6,5%ин ээлейт. Ири улут­тук парктары: Баму, Кевир, Урмия, Борб. Эль­бурс ж. б. ЮНЕСКОнун биосфералык резерват-

Армян тайпак тоосу.

Загрос тоолору. Самолёттон көрүнүшү.

тар тармагына 9 объект киргизилген: Арасба­ран, Эржан, Гено, Гүлстан, Хара, Кевир, Урмия көлү, Мианкале ж. а., Туран. Эл аралык маани­деги 21 суу-саздуу жер (жалпы аянты 1,5 млн га), коргоого алынган 6 деңиз объектиси бар.

Калкы

. И-дын калкынын көбү иран тилдерин­де сүйлөгөндөр: 38,5%и перстер, 6,9%и күрддөр, 5,6%и мазендерандыктар, 5,6%и гиляндар, 3,7%и лурлар ж. б. Ал эми 30%ке жакыны түрк элдери (азербайжандар 20,3%, түркмөндөр 3,2%, кашкайлар 2,4 ж. б.). О. эле арабдар (2,2%), цыгандар, армяндар, ассириялыктар ж. б. да жашайт. Калкынын жылдык орт. табигый

Тегеран шаары.

өсүшү 1,55%. Төрөлүү 1000 адамга 16,6 бала, өлүм-житим 5,7 киши. 15 жашка чейинки бал­дар 23,2%ти, эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаштагылар) 71,4%ти, 65тен ашкандар 5,4%ти түзөт. Орт. жыштыгы: 1 км² жерге 43 киши; эң жыш жайгашкан жерлери: Тегеран останы (12 км² жерге 713 адам туура келет), Кум (90), о. эле Каспийдин жээгин бойлой (Гильян останында –172 адам, Мазендаранда – 123, Гол­станда – 80). Өлкөнүн калкынын ¹/ и 7 шаарда отурукташкан: Тегеран (калкы 7186 миң, агло­мерациясы м-н 13 000 млндон ашык), Мешхед (2,5 млн), Исфахан (1,6 млн, агломерациясы м-н 2,9 млндон ашык), Кереж (1,6 млн, Тегеран­дын агломерациясына кирет), Тебриз (1,5 млн­дой), Шираз (1,3 млн), Кум (1,1 млн). И-дын калкынын 98%тейи мусулмандар; а. и. шиит­тер 89%, сунниттер 9%.

Тарыхы

. И-дын аймагында адам төмөнкү палеолиттин аягында эле жашай баштаган.
Б. з. ч. 4–3-к-дын башында шаар-мамлекеттер пайда боло баштаган. Б. з. ч. 2-миң жылдыкта И. жергесине иран тобундагы (диалектилерде сүйлөгөн) көчмөн инди-европ. уруулар келген. Кийин алар жерг. калкты өзүнө сиңирип ал­ган. Б. з. ч. 670-жылдарда Мидия падышалыгы келип чыккан. 550-ж. Мидия Ахемениддер ди­настиясына кирип калган. Б. з. ч. 550–330-ж. И-дын аймагын Ахемениддер династиясы бий­леп турган. Ахемениддер мамлекетин б. з. ч. 330-ж. Александр Македонский басып алган. Ал өлгөндөн кийин И. аймагы Селевкиддер мамле­кетинин курамына кирген. Б. з. ч. 3-к-дын ор­тосунда аймакта Парфия падышалыгы түзүлүп, ал б. з. ч. 2-к-да бүткүл И-ды, Месопотамияны, Арменияны баш ийдирген. Б. з. 3-к-да бүлүнгөн Парфиянын негизинде Сасаниддер мамлекети түзүлгөн. Ал мезгилде (3–7-к.) кул ээлөөчүлүк түзүлүш начарлап, алгачкы феодалдык мамле­кет пайда болгон. 651-ж. Сасаниддер мамлеке­тин арабдар басып алып, Араб халифатына кошкон. Өлкөдө ислам дини тарай баштап, 10- к-да калктын көпчүлүгү ислам динин кабыл алган. 7-к-дын аягынан араб үстөмдүгүнө кар­шы көтөрүлүштөр (Абу Муслим, Сумбад Маг, Бабек ж. б.) чыккан. 11-к-да сельжуктар кара­тып алып, бүткүл И. ж-а ага чектеш өлкөлөр­дүн аймагында Селжуктар мамлекетин түзгөн. 1220-ж. моңголдор басып кирген. 13-к-дын ор­тосунан – 14-к-да Хулагулар мамлекетине, 1380–93-ж. Тимурдун империясына караган. Кичи Азиядан чыккан көчмөн түрк уруулары (кызыл баштар) 1501–10-ж. И-ды каратып, Се­февилер мамлекетинин түзүлүшүнө негиз салган. Алардын шахы Аббас Iнин реформалары борб. бийликти чыңдап, И-дын абалын жакшырткан. 17-к-дын аягынан Севефиддер мамлекетинин саясий-экон. жактан начарлашы афгандардын 1722-ж. өлкөнүн борбор калаасы Исфаханды басып алышына алып келген. 1723-ж. И-дын, түн.-батыш ж-а борб. аймактарына түрктөр ба­сып кирген. Баскынчыларга каршы согушту жетектеп, 20-жылдардын аягы – 30-жылдардын башында афгандар м-н түрктөрдү өлкөдөн кууп чыккан кол башчы Надир-хан (Надир шах Аф­шар; 1736–47) такка көтөрүлөт. Ал өлтүрүлгөн­дөн кийин ал түзгөн держава хандыктарга бөлү­нүп кеткен. 19-к-да орус-иран согуштарынын жыйынтыгында, Закавказье Россиянын кура­мына кошулган. 19-к-дын аягынан – 20-к-дын башында И. Улуу Британия м-н Россиянын ко­лониялык экспансиясынын негизги объекти­сине айланып, көп узабай эле жарым колония­га айланган. Элдин нааразылыгы күч алып, И. рев-ясынын (1905–11) башталышына өбөлгө түзүлгөн. Анын жүрүшүндө конституция жарыя­ланып, межлис (парламент) чакырылган. Би­рок россиялык, англ. бириккен күчтөр аркы­луу рев-я басылган. 1921-ж. РСФСР м-н И-дын

Файл:ИРАН11.png

ортосунда дипл. мамилелер түзүлөт.2-дүйнөлүк согушта ермания И-дын аймагына кирип, СССРге каршы аракеттерди жүргүзө баштаган. Буга каршы англ. ж-а сов. аскерлер И-га кир­гизилген (1945–46-ж. чыгарылган). Согуштан кийин Мохаммед Реза-шах Пехлевинин (1941- жылдан шах) жүргүзгөн батышка багыттал­ган саясаты калк ичинде нааразылык туудуруп, И-да Ислам рев-ясы башталган (1979). Реза-шах Пехлеви өлкөнү таштап кетүүгө аргасыз бол­гон. 1979-ж. Референдум өткөрүлүп, И. Ислам Респ. жарыяланган. Аятолла Хомейни И-дын башкы жетекчиси болуп калган. Жылдын аяк ченинде Ирак м-н мамилелер курчуп, 1980-ж. Перс булуңундагы үстөмдүк үчүн согуштук кон­фликттер жаралат. 1989-ж. тынчтык макулда­шууларга кол коюлат. Ошол эле жылы, Хомей­ни өлгөндөн кийин өлкөнүн башына аятолла Сейед Али Хаменеи, президент А. А. Хашема- Рафсанжаникке 1997-, 2001-жылдардагы прези­денттик шайлоодо Сейед Мохаммед Хатами жеңген. 2005-ж. М. Ахмдинежад президенттик­ке келип, 2009-ж. 2-мөөнөткө шайланган.
И-дын тышкы саясатындагы негизги көйгөйлүү маселелердин бири – И. ядролук програм­масы б-ча талаш-тартыштарды жөнгө салуу.
Өлкөдө уран кендеринин ачылышы тынчтык максатта атом энергетикасын өнүктүрүү, о. эле ядролук куралданууга да мүмкүнчүлүк түзгөн. АКШ ж-а анын союздаштары БУУнун Коопсуз­дук кеңешинин резолюциясына таянып, И-дан атом энергетика ж-а уранды иштетүүчү объек­тилердин курулушун токтотууну талап кылуу­да. Бирок, И. ядролук программанын тынчтык мүнөздө экенин көрсөтүп, бул талаптарды ат­каруудан баш тартууда.

Чарбасы

. И. – экономикасы тез өнүгүп жат­кан өлкө. Нефть казып алуу б-ча дүйнөдөгү ал-

дыңкы өлкөлөрдүн бири. ИДП көлөмү 852,6 млрд доллар, аны киши башына бөлүштүргөндө 12 300 доллардан туура келет (2007). Жаңы Азадеган ж-а Ядаверан нефть-газ кендери ачылгандан кийин И-дын дүйнөлүк нефтинин запасындагы үлүшү 11,1%ти, газдыкы 15,4%ти түздү (2005). Нефть ж-а газды казып алуу мамлекеттин көзөмөлүндө. Нефть казып алуу б-ча (194,6 млрд т) дүйнөдө 3-орунда (Россия ж-а Сауд Арабиясы-

Тегерандагы нефть ажыратуучу завод.

нан кийин). Нефть казып алуучу негизги ай­мактары: өлкөнүн түш.-батышы (Хузстан, Бу­шир остандары) ж-а Перс булуңунун шельфи. Нефть экспорттоо б-ча И. дүйнөдө 3-орунда. Нефть экспорттоочу ири терминалдары Перс булуңунун аралдарында (Харк, Лаван, Сирри, Ларек ж. б.) жайгашкан. Газ өндүрүү б-ча (110,8 млрд м³; 2005) Россиядан кийинки 2-орунда. Газ өндүрүүчү негизги аймагы – Перс булуңунун шельфи; эң ири кени – Түш. Парс. Көмүр жы­лына 2 млн тдан ашык казылып алынат. Электр энергетикасы тез темп м-н өнүгүүдө; 2006-ж. 173,3 млрд кВт.с электр энергиясы өндүрүлгөн, анын 91,6%и ЖЭСке, 8,3%и ГЭСке, 0,1%и кал­гандарына (негизинен шамал энергия курулма­сына) туура келет. Уран казылып алынып (Са­генд кени), байытылат. АЭС (Буширде) ж-а гео­термия (Мешгиншехрде) станцияларынын ку­рулушу аяктоодо (2008). И-дын электр линия­лары Азербайжандын, Армениянын, Түркмөн­стандын ж-а Түркиянын электр системалары м-н туташкан. Жалпы кубаттуулугу 70 млн тдан ашкан нефть ажыратуучу 9 з-д иштейт. И-дын кара металлургиясы – Жакынкы ж-а Ортоңку Чыгыш өлкөлөрүнүн ичиндеги эң ири өндүрүш. 2005-ж. жылына 5 млн т темир кенташы, 9 млн тдан ашык болот, 2,3 млн т чоюн өндүрүлгөн. Бул тармактын негизги продукциялары: каңыл­тыр прокат, труба, зым, жеңил ж-а оор про­филь, курулуш арматуралары ж. б. Түстүү ме­таллургияда жез ж-а алюминий өндүрүшүнүн мааниси зор. Серчешме жез кенташ кени – дүй­нөдөгү ири кендердин бири; кенташтын кура­мында о. эле молибден, күмүш, алтын да бар. Мей­дук жез кени да маанилүү. 2005-ж. 365 миң т боксит казылып алынган. Алюминий өндүрүү­чү ишканалары Эрак, Бендер-Аббас ш-нда жай­гашкан. Коргошун-цинк, алтын кендери казып алына баштады. Химия ө. ж-нда башкы орун­ду – нефть-химия ээлейт; анын негизги продук­циялары: этилен, полиэтилен, полипропилен, поливинил-хлорид, аммоний, күкүрт, күкүрт к-тасы, автомобиль шинасы, резина-тех. буюм­дар ж. б. Ө. ж-нын маанилүү тармактарынын бири – машина куруу; 21-к-дан баштап автомо­биль куруу тез темп м-н өнүгүүдө (ИДПнин 4%тен ашыгын түзөт). Анда негизинен жеңил автомобиль («Peikan» ж. б.) куруу, автомобиль кураштыруу ж-а анын тетиктерин чыгаруу иш­тери жүргүзүлөт. Жалпы автотранспорт кара­жаттарынын өлчөмү – 1 млн бирдикке жакын (2006). Авиация ж-а кеме куруу ө. ж. гражд. ж-а аскердик продукцияларды чыгарат. «Иран- 140» самолёту өлкө ичиндеги каттамдарды тей­лейт. Аскердик продукцияларды чыгаруучу 40 з-д иштеп, алар азыркы куралдын ж-а аскер тех­никасынын бардык түрүн (артиллерия куралы ж-а ракетасы, курал, ок-дары, танк, зоттолгон транспортёр, аскер кемеси, вертолёт ж. б.) чыга­рат. Курулуш материалдар ө. ж-нын башкы тар­магы – цемент өндүрүшү (2006–07-ж. 40 млн т даярдаган). Өлкө цементти Ирак, Кувейт, Би­риккен Араб Эмирликтери, Афганстанга сатат. Жеңил ө. ж-нын өнүккөн тармагы – текстиль ө. ж.; кебез ж-а жүн кездеме 100дөн ашык фаб­рикада чыгарылат. О. эле булгаары-бут кийим, тигилүү кийим, трикотаж буюмдарын чыга­руучу ишканалары да бар. Тамак-аш ө. ж-нда кант, күрүч актоочу, ун тартуучу, мөмө-жемиш, жашылча консервалоочу, балык иштетүүчү ишканалары кеңейүүдө. И-дын экономикасын­да майда кол өнөрчүлүк промыселдеринин маа­ниси зор; айрыкча кол м-н токулган иран ки­леми дүйнөгө белгилүү (килемдин бир жылдык экспорттук баасы 500–600 млн долларды түзөт).
Өлкөнүн азык-түлүккө болгон муктаждыгын а. ч. толук канааттандыра албайт; ошондуктан азык-түлүктүн 10%тен ашыгын (а. и. өсүмдүк майынын 90%ин, күрүчтүн 30%ин) сырттан са­тып алат. А. ч-на жарактуу жери 51 млнго жакын, анын 17,1 млн гасы иштетилип, анын 15,3 млн гасы айдалат, 1,8 млн гасы бак-дарак

Килем токууга даярдык.

Иран акчасы.

ж-а питомниктер. Чарбасынын 70%тен ашы­гын 5 гага чейин жери бар (22%) майда чарба­лар түзөт; 5–10 га жери барлар 21,5%, 10–50 га жердүүлөр 44%, 50 гадан ашык жери барлар 12,5% жерди ээлейт. Дыйкан чарбалары 7000ден ашык түрдүү кооперативдерге биригип, а. ч-нда иштегендердин 80%ин камтыйт. Кооперативдер дыйкандарды жеңилдетилген банк кредиттери, өсүмдүк уруктары, а. ч. техникасы, отун, керек­телүүчү товарлар м-н камсыз кылып, о. эле про­дукцияны сатууну уюштуруп берет. Өлкөнүн а. ч-нын негизги тармагы – өсүмдүк өстүрүүчүлүк. Негизги азык-түлүк өсүмдүктөрү – дан эгинде­ри: буудай (2006–07-ж. 12 млн тдан ашык түшүм жыйналган; экспортко да чыгарат), шалы (1,6 млн т; Каспий боюнда), арпа (жылына 3 млн т);

Сефид-Руд д-нын өрөөнүндөгү күрүч палдары.

тех. өсүмдүктөрү: кант кызылча (5 млн т) ж-а балкамыш (5,9 млн; негизги плантациялары Хузстан останында), тамеки (22 миң т), чай (көк чай; 134 миң т; негизинен Каспий бою), пахта аянты кескин кыскарууда, аны негизинен сырт­тан сатып алат. Бакчылык (анар, өрүк, алма, алмурут, цитрус өсүмдүктөрү, шабдаалы, кай­налы, анжир, курма) ж-а жүзүмчүлүк (айрыкча Ширазда) өнүккөн. Картөшкө, жашылча (пияз, баклажан, томат, бадыраң, капуста, сарымсак, калемпир ж. б.), бакча (коон, дарбыз) өсүмдүк­төрү өстүрүлөт. Маанилүү экспорттук а. ч. то­варлары: анар, курма, мейиз, кактар, мисте, шафран ж. б. Куш чарбалары тез темп м-н өнүгүүдө. Мал чарбасы негизинен эт багытын­да; 2002-ж. 54 млн кой, 26 млн эчки, 9 млн бодо мал, 0,4 млн төө, 0,55 млн буйвол, 0,3 млн жылкы болгон. Каспий боюнда жибекчилик өнүккөн. Каспий деңизинен ж-а Ормуз булуңу­нан балык кармалат.
Тейлөө чөйрөсүнүн негизги тармагы – банк­финансы системасы; И. Борбордук банкы, 6 ком­мерциялык, 4 адистешкен банк иштейт; алар негизинен мамлекетке карайт. Майда соодагер­лер ж-а кол өнөрчүлөр синфке (гильдияга) би­риккен. Чекене ж-а дүң сооданын негизги бор­борлору – үстү жабык базарлар. Тарыхый эсте­ликтеринин көптүгүнө карабай чет өлкөлүк ту­ризм анча өнүккөн эмес. Эс алуу туризминин өнүгүүсүнө исламдык чектөөлөр кыйла тоскоол­дук кылат. Жыл сайын И-га 1,7 млн чет элдик турист келет (алардын 40%и О. Азия ж-а За­кавказье өлкөлөрүнөн келгендер). Туризмдин негизги түрлөрү: диний-зыяратчылык (борбор­лору: Мешхед, Кум), маданий-таанып билүү (Исфахан, Шираз, Йезд, Тебриз, Тегеран ж. б.). Эң белгилүү деңиздик ден соолук чыңдоо, эс алуу борбору – Киш а. Транспорттун негизги түрү – автомобиль жолу, анын жалпы уз. 179,4 миң км (а. и. 120,8 миң кми асфальтталган); негизги автомагистралда­ры: Түркия м-н чек арасы /Базерган – Тебриз – Тегеран – Мешхед – Догхарон/Афганстан м-н чек арасы; Пакистан м-н чек арасы/Захедан – Керман – Йезд – Кум – Хамадан – Хосрови/ Ирак м-н чек арасы; Тегеран – Кум – Исфахан – Шираз. Кийин жогорку ылдамдыкта жүрүүгө ыңгайлуу көптөгөн магистралдар салынган. Т. ж-нун уз. 8,4 миң км (анын 146 кми электр­лештирилген). И-ндын негизги т. ж. магистрал­дары: Каспий деңизинин жээгин Перс булуңу м-н туташтырган Трансиран (Бендер-Торке­мен – Тегеран – Бендер-Имам-Хомейни) магист­ралы: Тегеран – Тебриз – Жульфа, Тегеран – Мешхед – Кум – Бад – Исфахан, Бад – Йезд – Бафк – Керман – Бам, Бафк – Бендер-Аббас, Мешхед – Серахс/Түркия м-н чек ара. 2005-ж. Бафк – Мешхед т. ж. курулгандан баштап Борб. Азия өлкөлөрүнө Перс булуңунун жээгиндеги Бендер-Аббас порту м-н түз байланышууга шарт түзүлдү. О. эле көптөгөн т. ж. линиялары куру­лууда. Сыртка кетчү жүктүн 80%и (негизинен нефть ж-а нефть продуктулары, кенташ, ме­талл) деңиз транспорту аркылуу ташылат. И-дын желеги м-н башка өлкөлөрдүн 130 соода кемеси, ал эми Мальта, Панама, Кипр, Боли­вия ж. б. өлкөлөрдүн желеги м-н И-дын 33 соо- да кемеси жүрөт (2007). Негизги порттору: Перс булуңунда – Бендер-Аббас, Бендер-Имам-Хомей­ни, Харк; Каспий деңизинде – Бендер-Энзели, Амир-Абад. Урмия көлүндө кеме жүрөт. Карун д. м-н кеме каттап, Шатт-эль-Араб аркылуу Перс булуңуна чыгат. 321 коммерциялык аэропорту бар. Эл аралык аэропорттору Тегеран, Исфахан, Мешхед, Абадан, Бендер-Аббас, Шираз, Тебриз ш-нда жайгашкан. Мамл. ири авиакомпания­сы – «Iran Air». Жер бети ж-а суу асты м-н өткөн куурларынын жалпы уз. 34,4 миң км; анын 17,1 миң кми газ кууру, 8,5 миң кми нефть кууру. Негизги нефть куурлары: Ахваз – Эрак – Теге­ран, Гечсаран – Шираз, Агажари – Исфахан – Тегеран, Саркан – Керманшах, Нефт-Шехр – Кер­маншах, Тегеран – Тебриз, Тегеран – Мешхед, Не­ка – Тегеран. Перс булуңунун шельфиндеги кен­дерден нефтини порт терминалдарына жет­кирүүчү куурлар иштейт. Түркияга кеткен экс­порттук газ кууру (Тебриз – Базерган – Анка­ра) бар; Арменияга газ кууру (Тебриз – Мег­ри – Хажаран – Арарат) курулууда (2008). Те­геранда метрополитен иштейт; Шираз, Исфа­хан ш-нда курулууда (2008).
Сырткы сооданын көлөмү 108,7 млрд доллар­ды түзөт; анын 63,2 млрды экспортко, 45,5 млрды импортко таандык. Экспорттун негизин (80%тейин) чийки нефть түзөт; о. эле сыртка – нефть-химия, химия, автомобиль ө. ж. продук­тулары, газ, килем, жыгач мисте, кара икра ж. б. сатат. Сырттан сырьё ж-а материалдар­ды, ө. ж. үчүн чала фабрикат, машина, жабдуу, керектөө товарларын, азык-түлүк, дары-дармек сатып алат. Негизги соода шериктери: Япония, Кытай, Түркия, Германия, Италия, Түш. Корея, Бириккен Араб Эмираттары, Франция, Нидер­ланд, Россия.

Маданияты

. Өлкөдө билим берүү мектептен тартып, ЖОЖдоруна чейин акысыз жүргүзү­лөт. Ири ЖОЖдору Исфахан, Мешхед, Шираз, Тебриз ж-а Тегеран ш-ларында жайгашкан. 1983-ж. алгачкы жеке менчик ун-т (Эркин ис­лам ун-ти) ачылган. Ири китепканалары: Улут­тук китепкана (1935-ж. негизделген), Пехлеви китепканасы (1965) ж-а ЖОЖдордогу китепка­налар ж. б. Булардан тышкары, ири мечит, мед­реселерде китепканалар бар, а. и. айрыкча Меш­хеддеги Реза имам мечитинин китепканасында 10 миңге жакын байыркы кол жазмалар сак­талган. Тегерандагы Улуттук китепканада И. тарыхы б-ча бай материал (Кажар династиясы­нын учуруна таандык мамл. документтер) топ­толгон. Ири музейлери: көркөм (1894-жылдан, Голстан сарайында), улуттук (1937; 1987-ж. че­йин И-дын байыркылык музейи), улуттук иск­во (1930), килем (1978) музейлери ж. б. И-да табият илимдери исламга чейин Саса­ниддер (3–7-к.) мезгилинде жогору өнүккөн. Бул мезгилге таандык математика, астрономия, ме­дицина, а. ч., ветеринария б-ча сирия, пехлеви тилдериндеги китептер сакталган. Илимдин (ай­рыкча географиянын) өнүгүшүнө И. Аббасиддер халифатына карап турганда (8–11-к.) жакшы шарттар түзүлүп, аль-Бахи, аль-Истахринин гео­графия б-ча эмгектери белгилүү болгон. Бул мез­гилде медицинада (ар-Рази ж-а Ибн Сина), мате­матикада (Омар Хайям) да кыйла ийгиликтер жаралган. Байыркы филос. ой-пикир диний жазма булактарда сакталган. 3–7-к-да И-да ба­йыркы грек окуусу, асыресе неоплатонизм фи­лософиясы кеңири тараган. Тил илими бай лек­сикогр. салтка эгедер. Фарсча жазылган түшүн­дүрмө сөздүктөр 11-к-дан эле белгилүү. 1940-ж. чыккан «Фарс энциклопедиясынын» кириш сөзүндө 202 сөздүк болгону эскерилет. Байыркы ар.-фарсча сөздүктөрдүн бирин («Мугаддадимад аль-адаб») хорезмдик Абдулкасим-Мухаммед аз- Замахшари 12-к-да түзгөн. 19-к-да илимдин өнүгүшүнө Эмир Незамдын реформасы (1859–51), Тегеранда политех. мек­тептин ачылышы, И-га чет элдик илимпоздор­дун чакырылышы, жаштардын чет өлкөлөргө окууга жиберилиши өбөлгө түзгөн. 20-к-дан тар­тып ил.-из. жакшы жолго коюлган.
И-дын байыркы, айрыкча о. кылымдагы ад­ты иран (фарсы, пушту, күрд ж. б.) ж-а түрк (өзбек, түркмөн, азербайжан ж. б.) тилдеринде, о. эле айрым инди тилдеринде өнүккөн. Араб халифатына кошулгандан кийин (7-к.), араб тили И. ад-тынын негизги тилине айланган. 9- к-дан араб тилиндеги ад-т м-н катар фарсы ти­линдеги ад-т өнүккөн. Фарсы-дари адабий тили ж-а И. классикалык поэзиясынын негизги жанр­дык формалары (рубаи, казал, касыйда, мес­неви, кыта) айрыкча Рудакинин чыг-лыгында биротоло калыптанган. 10-к-дын 1-жарымынан башталган ыр түрүндө эпикалык жыйнак жа­зуу Фирдоусинин айтылуу «Шах-намеси» м-н аяктаган. Фарсы тилиндеги гуманисттик ад-т­тын өсүп жеткен чеги – Омар Хайямдын рубаи­лери, Хаканинин касыйдалары, азербайжан акыны Низаминин чыгармалары болгон. Моң­гол баскынчылыгынан (1220–56) бошонгондон кийин, 13-к-дын 2-жарымы ж-а 14-к-да И-дын классикалык ад-ты кайрадан өнүгүп, Амир Хос­ров Дехлеви, Саади, Хафиз ж. б. акындар чы­гармаларын жараткан. 15-к-да өзбек акыны Алишер Навоинин окутуучусу ж-а досу Жами­нин фарс тилинде жазган чыгармалары класси­калык жеткилеңдиктин жогорку чегине жеткен. Мурда фарс ад-тынын чегинде бир нукта өнүгүп келген И. ад-ты 16-к-да экиге бөлүнө баштаган: азербайжан, өзбек, түрк ж. б. элдер ад-тын өз тилинде жазууга өткөн. 20-к-дын 20-жылдары Тегеранда Иран адабий коому (Акылман Низа­ми коому) түзүлгөн. 1979-ж. И. рев-ясынан ки­йин жазуучулардын бир бөлүгү эмиграцияга кет­кен. Өлкөдө ислам дөөлөттөрүн тастыктаган патриоттук ад-т өнүгүүдө (М. Солеймана, М. Мих­малбаор ж. б.). Чет жактагы фарсы тилдүү ад-т улуттук салттар м-н тыгыз байланышын сак­тап, И-дагы ад-тка да таасир тийгизүүдө (Ис­маил Фасиха, Х. Шакани).
Б. з. ч. 5–4-миң тургун жайлардан адамдар­дын, жаныбарлардын чоподон жасалган сө­лөкөттөрү, оймо-чийме түшүрүлгөн карапа, че­бер иштелген металл буюмдар табылган. И-дын аймагындагы иск-во эстеликтери байыркы доор­го таандык. Түш.-Батыш И-дан б. з. ч. 3–2-миң жылдыкта Элам падышалыгынын иск-восун­да Вавилон-Ассирия мад-тына жакын болгон.

Исфахандагы Чехель-Сотун ак сарайында дубалга тартылган сүрөт. 1590-жылдар.

Заратуштра диний мунаралары.

Мидия падышалыгынын тушунда (б. з. ч. 1-миң жылдыктын 1-жарымы) мыкты имараттар ку­рулуп, фасаддары оймолонгон таш күмбөздөр, Ахемениддер доорунда (б. з. ч. 6–4-к.) кедр м-н жабылган ападана – салтанат залдары (Пасар­гады, Персеполь), түбү коңгуроо сымал негизге орнотулган өгүз, жолборс баш түркүктүү има­раттар (Персеполь, Сузы) арбын салынган. Са­саниддер доорунда шаар куруу маанилүү орун ээлеген. Айрыкча көркөм сүрөт өнөрү жогорку деңгээлге жетип, падыша аңчылыгы ж-а той­тамаша сүрөттөрү м-н кооздолгон алтын, күмүш идиштер кеңири тараган. Арабдар басып алган­дан кийин (7-к.), И-да көп чеп шаарлар, ме­читтер, мунаралар, медреселер, күмбөздөр, мон-

Кашандагы мечит менен медресе.

чолор, кербен сарайлар курулган. 8–13-к-да аңчылык ж-а ак сарай кызматчыларынын турмушун чагылдырган дубал оймо-чиймеле­ринен фрагменттер, о. эле миниатюралар сак­талган. 15–16-к-да көркөм сүрөт өнөрүндө миниатюра негизги орун ээлейт (Султан Мухаммед), ки­йинчерээк европ. сүрөт тартуу ыкмаларынын таа­сири байкалат. Севефиддер доорунда (16–18-к.) ири шаар ансамблдери курулат (Исфахан, Меш­хед, Тебриз). 17-к-дын 2-жарымында Тебриз, Кашан, Исфахан ж. б. эски кол өнөрчүлүк бор­борлорунда түр түшүрүлгөн кездеме (жибек, бар­кыт, парча, атлас) токуу, килем согуу, металл­ды көркөм иштөө улантылган; көркөм сүрөт өнөрүндө акварель м-н май боёк живописи пай­да болгон. 20-к-да арх-ра ж-а сүрөт өнөрүндө бир кыйла илгерилөө башталган: жаңы типтеги ме­кемелер, турак жай ж-а колдонмо өнөрүнүн салт­туу түрлөрү ары өнүгө баштады.
И-дын профессионалдык (классикалык) ж-а элдик музыкасынын эзелтен келаткан салты бар. Элдик музыканын тесниф (баллада), тера­не (жерг. ыр), касыйда (ода),казал (лирикалык ыр) сыяктуу түрлөрү кеңири тараган. Элдик муз. аспаптары – саз, тар (чертме кыл аспап), ке­манча (жаалуу кыл аспап), карнай, зурна (үй­лөмө), зарб (урма). И. музыкасында 15-к-дан но­та ж-дө маалымат кездешет. -к-дын 2-жарымынан европ. музыканын таасири тие баштап, Тегеранда Империя колле­жинде муз. мектеп негизделген. 20-к-дын 20- жылдары комп., тарыхчы, Тегеран ун-тинин проф. Али Наги Вазири улуттук музыканы оку­тууга жол ачып, муз. теория ж-дө китеп жа­зып, Тегеранда улуттук туңгуч музыканттарды даярдоочу мектеп негиздеген. 30-жылдардын ба­шында Тегеранда муз. жогорку мектеп (40-жыл­дын акырынан консерватория) ж-а муз. мектеп­тер иштейт. 20-к-дын белгилүү музыканттары, дирижёрлор – Фархат Мешкат, Хешмат Сенже­ра; пианисттер – Г. Эмир Хосрови, Э. Мелик- Эсланян; скрипачтар – Али Форуг, А. Авакян;

опера ырчылары – Хосейн Саршар, Менир Ва­кили ж. б. И-да Рудаки атн. Опера-балет теат­ры (1967), телекөрсөтүү м-н филармониянын балет труппасы (1953), симф. оркестрлер ж-а ка­мералык консерватория бар. -к-дын 20-жылдарына чейин жер кыдырып оюн көрсөтүүчү актёр-маскарапоздор болгон. 1883-ж. Тегеранда европ. үлгүдөгү театр ачыл­ган. 1920-жылдан кийин тазийе аталган жанр­ды аткаруучуларга тыюу салынып, театрлар жабылгандан кийин театр топтору ж-а союзда­ры пайда болгон. Эң белгилүү топ Иран коме­дия (1921) Тегеранда биринчи театр мектебин ачкан (1939). 1940-жылдарда Тегеранда бир нече театр ачылып, 60–70-жылдар И. театрынын гүлдөгөн мезгили болду. 1979-жылкы И. рев-сы­нан кийин Тегерандагы варьете театры жабыл­ган, театрда ролдорду аткарууга эркектер гана көзөмөлдөйт. Мамл. Ислам Республикасынын маалымат агенттиги ж. б. маалымат борборло­ру иштейт.

Ад.: Страны и народы. Зарубежная Азия. Общий обзор. Юго-Западная Азия. М., 1979; Пустыня. М., 1986; Агеев С. Л. Иран между прошлым и будущим. События. Люди. Идеи. М., 1987; Алексеева Н. Н. Современные ландшафты зарубежной Азии. М., 2000; Арабаджян А. З. Исламская Республика Иран. Эко­номический потенциал. М., 2002; Деловой Иран в 1999–2002 гг. М., 2002–2004. Т. 1–3; Алиев С. М. История Ирана. ХХ в. М., 2004; Луконин В. Г. Ис­кусство Древнего Ирана. М., 1977; Стародуб Т. Х. Сокровища исламской архитектуры. М., 2004; Вино­градов В. С. Классические традиции иранской музы­ки М., 1982; Сагаян Магди Хамед. Современный театр Ирана. М., 2005; Шахов А. Иранской киноре­несанс. Киносенсации: фильмы, люди, события. М., 1996; Иран //Большая Российская энциклопедия. Т. 11. М., 2008. катышса ж-а спектаклдердин мазмуну ислам­дын шарттарына туура келсе гана коюуга урук­сат берилген. 20–21-к-дын чегинде салттык театрды жандандыруу м-н катар европ. заман­бап тажрыйбаларга да көңүл бурулуп, улуттук салттарды заманбап көйгөйлөр м-н айкалыш­тырууга аракеттер болууда.
И-да биринчи көркөм фильм «Аби Раби» (реж. А. Эханиан) 1929-ж. коюлган. 1954-ж. И-дын мыкты фильмдеринин бири «Порт уурусу» (реж. А. Ширази) фильми экранга чыккан. 1970-жыл­дарда кинематографка келген Д. Мехржуи («Уй», 1870; Венеция ЭКФтин сыйл.), Б. Бейзан («Чоочун жана туман» 1974), А. Надери («Танг­сир», 1973) фильмдери дүйнөгө таанылган. Рев­яга чейин кино өнөрү бир топ ийгиликтерге же­тишсе, 1979-жылдан кийин шариаттын жобо­лоруна шайкеш келбеген фильмдерди коюуга тыюу салынган. Кинофильмдердин импорту кыс­картылып, жерг. киностудиялардын продукция­лары цензурадан өткөрүлө баштаган. 1980-жыл­дардан кино өндүрүшү жанданып, И-дын фильм­дери ар кандай эл аралык кинофестивалдарда көптөгөн сыйлыктарга ээ болууда: А. Кияроста­ми, «Алчанын даамы», 1997, Канныда ЭКФтин башкы байгеси; Р. Баниэтимад, «Көгүш жоо­лук», 1995, Локарнодогу ЭКФтин сыйл.; С. Мак­малбаф, «Мектеп доскасы», 2002, Канныдагы ЭКФтин сыйл. ж. б. көркөм фильмдери эл ара­лык кинофестивалда башкы байгелерге та­тыган.
И-да биринчи гезит 1835-ж. басылган. 2006-ж. И-да 500дөн ашык гезит-журнал чыккан. Не­гизгилери фарсы тилинде («Кейхан», 1942; «Эт­телаат», 1925; «Жомхурийе ислами», 1979; «Аб­рар», 1985), бир катар гезиттер англис тилинде («Техран таймс», 1979) жарык көрөт. Радиоук­туруу 1940-ж. башталган. 2005-ж. 90го жакын радиостанция болгон. Телекөрсөтүү 1950-жыл­дардан иштейт, берүүнү өкмөттүк Радио ж-а те­ле – «Иран Ислам Республикасынын үнү» уюму Ө. Бараталиев, А. Кубатова.