ИТАЛИЯ 2-бөлүк

ИТАЛИЯ 2-бөлүк

Анконе соода порту.

Тейлөө чөйрөсүндө ИДПнин 69,3%и жаралат (2006). Рекреациялык жактан тейлөө – И-нын эл аралык адистешүүсүнүн маанилүү тармагы (дүйнөлүк туристтик сектордогу И-нын үлүшү 6%). Туристтерди тейлөөдө 2 млндон ашык адам иштейт. Туризм индустриясынын өнүгүүсүнө – түрдүү маданий-тарыхый (музейлердин ж-а сүрөт галереяларынын, түрдүү замандагы арх-ралык ж-а тарыхый эстеликтердин көптүгү) ж-а табият ресурстары өбөлгө түзөт. Адатта алардын эң белгилүүлөрү: деңиз жээктериндеги курорттор (Генуя Ривьерасы, Адрия деңизинин жээгинде­ги кумдуу пляждар, Амальфитанын кооз жээк­тери), Альп тоолорундагы көлдөр (Лаго-Мажо­ре, Гарда), кооз жерлер, минералдуу булактар­дын тегереги, археол. эстеликтер зоналары, арал­дардагы курорттор. И. чет элдик туристтердин саны б-ча дүйнөдө Франция, Испания, АКШ, Кытайдан кийинки 5-орунду ээлейт. 2006-ж. өл­көгө 42,1 млн турист келген. Мейманкананын саны (33,5 миң) б-ча Европада Германия, Улуу Британиядан кийинки 3-, андагы орундун саны (2,0 млн; кемпинг ж. б. эс алуу жайларын кош­кондо 4,2 млн) б-ча 1-орунду ээлейт. И-нын фи­нансы системасына 87 банк тобу (793 банк, а. и. 245 акционердик, 474 кооперативдик банктар,

74 чет элдик банктардын бөлүмдөрү) ж-а 749 банк эмес финансы далдалчылыгы кирет. И-да ири биржалар, камсыздоо компаниялары иш­тейт. Соода – тейлөө чөйрөсүнүн маанилүү сек­торлорунун бири. Чекене соодада 1,5 млндон ашык адам иштеп, 600 миңден ашык ишкана­сы бар. Соода ишканалары негизинен чакан, жекече же үй-бүлөлүк; басымдуу бөлүгү (айрык­ча кийим, азык-түлүк ж-а суусундук сатууга) адистешкен. О. эле ири тармактуу соода ишка­налары да иштейт.
И-да темир ж-а автомобиль жол тармактары жыш. Альп тоолорунун ашуулары (Симплон, Мон-Сени, Сен-Готард, Бреннер ж. б.) аркылуу тешкен тоолор (тоннелдер) м-н өткөн темир ж-а автомобиль жолдорунун эл аралык маани­си өтө зор. Жүргүнчүлөрдүн 90%тен, жүктүн 80%тен ашыгы автомобиль м-н ташылат. Ав­томобиль жолунун уз. 484,7 миң км. Т. ж-нун уз. 19,46 миң км (анын 70%и электрлештирил­ген). Сырткы жүктөрдүн басымдуу бөлүгүн де­ңиз транспорту (импорттун 80–90%ин, экспорт­тун 60–70%ин) ташыйт. И-нын соода флотун 1,5 миң кеме түзөт (жалпы тоннажы б-ча дүйнөдө 10-орунда). Башкы деңиз порттору: Торонто, Ге-

Генуя портунун көрүнүшү.

нуя, Триест, Аугуста, Венеция, Жоя-Тауро, Ра­венна, Неаполь, Мессина, Режо-ди-Калабрия, Капри ж. б. Деңиз парому аркылуу катташуу­нун да мааниси зор. Ички суу жолунун уз. 2,4 миң км. Эл аралык маанидеги ири аэропортто­ру: Рим-Фьюмичино, Милан-Мальпенса, Милан- Линате, Венеция-Тессера, Рим-Чампино ж. б. Магистралдык нефть куурунун уз. 1136 км, газ куурунуку 17 589 км. И-га дүйнөлүк экспорттун 3,4%и, импорттун 3,4%и туура келет (2006). Экспортко негизинен машина куруу продукциялары, ө. ж. жабдуу-

Италия акчасы.

лары, транспорт каражаттары, хим. ж-а нефть­химия продукциялары, металл ж-а андан жа­салган бюмдар, азык-түлүк (ичимдик ж-а таме­ки кошо), текстиль ж-а кийим тигүү ө. ж. про­дукциялары, булгаары товарлары, эмерек, а. ч. ж-а балыкчылык продукциялары. Сырттан нефть, көмүр, темир рудасын, түстүү ж-а кара металлдарды, пахта, машиналарды, жыгач, азык-түлүк сатып алат. Негизги сырткы соода шериктери: Германия, Франция, Испания, АКШ, Нидерланд, Кытай.

Маданияты

. И-нын билим берүү системасы мамлекеттин көзөмөлүндө турат. Алты жашка чейинки балдар мектепке чейинки мекемелерде тарбияланат. 6–14 жаштагы балдар сөзсүз ж-а акысыз билим алат. Мектепти аяктаган соң, жалпы билим берүүчү (академиялык) же тех. окуу жайларга, б. а. ин-ттарда окуусун улантуу­га мүмкүнчүлүк берилет. Булардын бирин аяк­тагандан кийин каалоочулар ун-ттерде билим алууну улантышат. 90-жылдардын башында И-да 41 мамл. ун-т болгон. Ири ун-ттер Рим, Неаполь, Милан, Болонья ж-а Падуя ш-нда жай­гашкан. Булардан тышкары, Милан ж-а Ту­ринде политех. ин-ттар, бир катар жеке мен­чик ун-ттер, а. и. ириси – Миландагы Католик ун-ти, консерваториялар, көркөм ин-ттар бар. 11-к-да негизделген Болонья ун-ти о. кылымдар­дан эле белгилүү. Ун-ттердин көпчүлүк ф-тте­ринде билим алуу төрт жыл, ал эми айрым хи­мия, инж. ж-а арх-ра ф-ттеринде беш, медици­на ф-тинде алты жылга созулат.
И-нын Билим берүү министрлигине 200 ака­демия ж-а маданий мекемелер, И-нын тарыхын изилдөөчү, о. эле ил., адабий ин-ттар ж-а коом­дор карайт. 1603-ж. негизделген улуттук деп Лин­чеи академиясынын негизги милдеттеринин бири – ил., тарыхый ж-а филология жаатын­дагы ийгиликтерди дүйнөгө даңазалоо, таратуу болсо, Данте Алигьери улуттук коому итальян тилин, мад-тын чет элдиктерге үйрөнүүгө жар­дам берүүгө умтулат. Булардан тышкары, Ад-т академиясы (1690), Болоньядагы ИА, Виргилий ИА ж. б. белгилүү. Көпчүлүк европ. ж-а амер. өлкөлөр И-да өз академияларын ачышкан. Алардын эң белгилүүсү ж-а эзелкиси – Римдеги Француз академиясы (1666), мындан башка иск­во ж-а археология жаатындагы чет өлкөлүк ин-ттар Флоренция, Болонья, Неаполь, Рим, Турин, Милан ш-нда жайгашкан. И-нын бар­дык шаарларында китепканалар бар, а. и. ири­лери: Ватикан китепканасы, Сенат ж-а Депу­таттар китепканасы, Римдеги китепкана ж. б. Өлкөдө 150дөн ашуун музей бар. Ватикан му­зейинде дүйнөгө белгилүү антикалык ж-а иск­во чыгармалары топтолгон. Капитолий музей­лери, Уффици, Боргезе ж. б. галереялар, Рим улуттук музейи, Неаполь, Парма ж. б. шаар­лардагы археол. ж. б. музейлер иштейт.
И-да жалпы тиражы 6 млн нуска 88 наамда­гы күндөлүк гезиттер жарык көрүп турат. Алар­дын ичинен Миландагы «Коррьере делла Сера», «Нотте», «Джорнале Нуово» и «Джорно», Ту­риндеги «Стампа»; Римде «Мессаджеро», «Тем­по», «Репубблика», Болоньядагы «Ресто дель Карлино», Флоренциядагы «Национе», Венеция­дагы «Гадзеттино» эркин гезиттери белгилүү. Саясий партиялардын расмий органдары ката­ры «Пополо» (Христиан-демокр. партиясы), «Унита» (Солчул демокр. партия), «Аванти» (Со­циалистик партия) ж-а «Уманита» (Социал-де­мокр. партия) гезиттери эсептелет. Мындан тыш­кары, «Эуропео», «Эпока», «Темпо», «Оджи», «Дженте», «Эспрессо» ж. б. журналдар жума сайын жарык көрөт. Радио уктуруу 1924-жыл­дан, телекөрсөтүү 1954-жылдан иштейт.
И-нын антикалык илими м-н Европадагы о. кылым илиминин (5–6-к.) өткөөл доорунда жашаган илимпоз А. Боэцийдин математика м-н музыка теориясы б-ча эмгектери о. кылым­дык монастырь билимине негиз болсо, Кассио­дор өз заманынын табият илиминин энцикло­педиялык жыйнагын түзгөн. 9-к-да Салернодо түзүлгөн ак сөөктүк мед. мектепте практикалык иштен тышкары рецепттер («Антидотарий») м-н диагноз ыкмалары («Пассионарий») топто­луп, медицина б-ча арабча эмгектер которулган. 11–13-к-да туңгуч ун-ттер (11-к-да Парма м-н Болоньяда, 1222-ж. Падуяда, 1224-ж. Неапол­до) ачылган. Курулуш, механика, навигация, соода-сатык, кол өнөрчүлүк сыяктуу практика­лык билим топтоло баштаган. 1202-ж. кечил Леонардо Пизанский «Эсеп китеп» жазса, 13-к­да көз айнек ойлоп табылган. Деңиз аркылуу соода жүргүзүү 13–16-к-да навигациялык кар­талардын түзүлүшүнө шарт түзүп, Марко Поло 1271–95-ж. Кытайга саякаттаган.
Кайра жаралуу доорундагы геогр. улуу ачы­лыштар бүтүндөй илимдин өнүгүшүнө өбөлгө түзгөн. Космограф П. Тосканеллинин Индияга Атлантика океаны аркылуу (Африканы айла­нып) жетүүгө болорун биринчи болуп айтышы Х. Колумбдун Американы ачышына себепкер болгон. Көрүнүктүү саякатчылар Америго Вес­пуччи, Себастьян Кабот да И-дан чыккан. 16-к­дын ортосунда Ж. Рамузио саякаттар м-н ачы­лыштарды «Саякат жыйнагы» деген үч том­дугуна топтогон. 1540-ж. колдонмо химия б-ча В. Бирингуччонун «Пиротехника жөнүндө», 1548-ж. Ч. Пиккольпассонун «Карапачылык өнөр жөнүндө үч китеп», 1558-ж. Ж. Делла Пор­танын «Нагыз сыйкырчылык» деген эмгектери пайда болгон. Р. Бомбелли «Алгебра» деген эм­гегинде (1572) комплекстүү сандардын жөнөкөй амалын биринчи болуп далилдеген. Кайра жа­ралуу доорунда геология илими пайда болуп, кен байлыктар суу м-н кургактыктын алмашы­лышынан пайда болот деген Леонардо да Вин-

чинин пикирин 16-к-да Ж. Фракасторо, Ж. Кар­дано, А. Чезальпино ж. б. ырастаган. 16-к-дын акырында геология Жер ж-дөгү илим катары У. Альдровандинин эмгектеринде кездешет. Геогр. ачылыштар биология илиминин өнүгү­шүнө өбөлгө түздү: А. Чезальпино өсүмдүктөрдү ил. классификацияласа, Б. Палисси аларга минерал азыктын керектигин биринчи болуп айткан. 16-к-дын акырынан И. илими Европада ал­дыга чыгат. А. Коперниктин гелиоборбор окуу­сун өнүктүргөн Ж. Бруно схоластикага каршы күрөшсө, Г. Галилейдин эмгектери табият таа­нууда, айрыкча дүйнөнүн гелиоборб. системасын аныктоодо зор роль ойногон. Ал кураган теле­скоп астрономияда жаңы доор ачты. Академия­дагы илимпоздор да (мис., дель Чименто акаде­миясында Ф. Реди «өмүр өзүнөн өзү жаралба­сын» далилдесе, А. Стено кристаллография м-н геологияны негиздеген, Э. Торичелли атмосфе­ра басымын ачып, сымап барометрин ойлоп тапкан) илимге кыйла жаңылыктар киргизген. 17-к-да биологияда ятро физика агымы калып­танып, С. Сантарио зат алмашуу м-н дем алуу­ну изилдөөдө физикалык ыкманы кийирүүгө аракет жасаган. 18-к-дын биринчи жарымында Я. Риккати дифференциал теңдеме теориясы б-ча иштеп, кылымдын аяк ченинде Л. Галь­вани, А. Вольта электр б-ча классикалык эмгек­тер жаратышкан. А. Авогадро идеалдуу газ үчүн физика законун (1881) ачып, Л. Бруньятелли италян тилинде туңгуч хим. журналдарды ба­сып чыгарган. С. Канниццаро (19-к.) молекула ж-дө так түшүнүк берип, атом салмагына рефор­ма жүргүзгөн. Химик-органиктер – Р. Назини, Л. Кьоцца, Ч. Бертаньини, Р. Пирия, Г. Пелиц­цари ж. б.; физиктер – Р. Феличи, А. Пачинот­ти, Г. Феррарис, А. Меуччи, Риги, Г. Маркони ж. б.; зоологдор – О. ж-а А. Косталар, Б. Грас­си, Д. Роза, Ф. Пачини ж. б-дын эмгектери илимдин өнүгүшүнө өбөлгө түздү. 20-к-дын ба­шында нерв системасынын анатомиясы м-н физиологиясы өрүш алып, 1906-ж. К. Гольжи негиздеген нейрон теориясы Нобель сыйлыгы­на арзыган.
О. кылымдарда И-дан чыккан Пётр Дамиа­ни, Ланфранк, Ансельм Кентерберийский, Фома Аквинский сыяктуу белгилүү философтор чет жерде эмгектенишкен. И. улуттук филосо­фиясы 13–14-к-да калыптана баштаган. Мын­да Болонья, Падуя ун-ттеринин ролу зор. Па­дуя аверроизмдин очогуна айланган. Кайра жаралуу мезгилинде жаңы моралдык ж-а сая­сий принциптердин калыптанышына Н. Макиа­веллинин «мамлекеттин зарылдыгы», «сокур» тагдырды жеңген адамдын идеалы ж-дөгү пи­кири өбөлгө түзүп, анын идеясы жаңы доордо­гу социол. багыттарга да кыйла таасирин тий­гизген.
И-нын адепки фольклору сакталган эмес, о. кылымдагы ад-ты Рим империясы кыйраган­дан кийин (6–12-к-да латын тилинде) түзүлгөн. Адегенде диний ырлар, уламыштар жаралган. 13-к-да Тоскана ш-ндагы ич ара күрөш саясий лириканын (Гвиттоне д^,Ареццо, болжол м-н 1230–94) чыгышына себеп болгон. Бул мезгил­де махабат психологиясын таасын көрсөткөн филос. поэзия (Г. Кавальканти, А. Данте ж. б.) да пайда болгон. Бирдиктүү адабий тил түзгөн Дантенин «Жаңы турмуш» (1292) повестинде, «Ажайып комедия» (1321) поэмасында доордун көкөй кести маселелери козголгон ж-а анын чыгармалары дүйнөлүк ад-т казынасына кир­ген. Кайра жаралуу доорунда акын Петрарка (1304–75), Ж. Боккаччо (1313–75), П. Браччоли­ни (1380–1459), Л. Альберти (1404–72), Л. Вал­ланын (1407–57) чыгармалары көрүнүктүү орун ээлеген. 16-к-да Л. Ариосто (1474–1533), Н. Ма­киавелли (1469–1527), П. Аретино (1492–1556), философ Ж. Бруно (1548–1600) ж. б. комедия жазышкан. Проза жанрында Б. Кастильоне (1478–1529), Б. Челлини (1500–71) ж. б. эмгек­тенишкен. Агартуучул идеялар И-га 18-к-дын орто ченинен тарап, калктын улуттук аң-се­зимин ойготкон. К. Гольдони (1707–93) жазган реалисттик комедиялар («Зөөкүр чалыштар», 1760), А. Альфьеринин трагедиялары («Саул») И. драматургиясына зор салым кошкон. А. Манд­зони тарыхый роман жанрына негиз салган. 1848–49-жылдардагы рев-ядан кийин гари­бальдичил акындар А. Алеарди (1821–78), Л. Меркантини (1821–72), романчылар И. Нье­во (1831–61), Р. Жованьоли (1838–1915) ж. б. кеңири таанылган. 19-к-дын аягында И. ад­тында романтикалык ж-а символисттик багыт­тар, 1909-ж. футуризм агымы жаралган. Кар­шылык көрсөтүү кыймылы (1943–45) учурунда неореализм негизги багытка айланып, Р. Ви­ганонун «Анзьезе өлүмгө баратат» (1949) ро­манында, К. Кассоланын «Эски жолдоштор» (1953) повестинде партизандык күрөш сүрөттөл­гөн. 70-жылдары М. Сольдатинин «Актёр» (1970) романы, Л. Орсининин «Анестезия» (1971) аңге­мелер жыйнагы коомдун социалдык мүчүлүш­түктөрүн көрсөткөн. Дино Будзати, Марио Сольдати, Оттиеро Оттиери, Беппе Фенольо ж-а Пьер Паоло Пазолини сыяктуу жазуучулар 20-к-дын 60–70-жылдары роман авторлору ка­тары таанылды ж-а ошол эле учурда журналис­тика жаатында да ийгиликтерди жаратышты. И. жергесиндеги байыркы көркөм эстеликтер палеолит ж-а энеолит дооруна таандык. Буга Апулиядагы аскага тартылган сүрөттөр, Лигу­рия ж-а Эмилиядагы аялдардын таш статуяла­ры мисал. Байыркы грек, этрус ж. б. элдердин салттуу көркөм өнөрү б. з. ч. 5-к-дан б. з. 5-к­на чейин Байыркы Рим иск-восунун өнүгүшүнө негиз болгон.

Рим кулап, христианчылык орногондон ки­йин, И-да о. кылым иск-восу калыптана баш­таган. И. иск-восуна Византия иск-восунун, вар­варлардын (гот, лангобард, франк ж. б.) көркөм мад-тынын таасири тийген. 4–6-к-да Рим (Сан- Жованни-ин-Латерано, 313–318-ж. чен) ж. б. ш-ларда Сан-Витале базилика чиркөөлөрү, зыя­рат кылынчу имараттар салынган. 8–10-к-да Ломбардия арх-расы өнүгүп, базиликалардын кампанила деп аталган классикалык тиби пай­да болгон (мис., Миландагы Сант-Амброжо чиркөөсүнүн түш. мунарасы, 9-к.). 8–10-к-да буюм чегелөө, зергерчилик, көркөм шөкөт өнөрү өөрчүгөн. 11–13-к-да шаар куруу иши кулач жа­йып, Болонья, Сан-Жиминьяно өңдүү ш-ларда чептер, мунаралуу таш үйлөр, Бергамо, Бреша

Римдеги колизей.

сыяктуу ш-ларда ратушалар, соборлор курул­ган. Эмилия м-н Ломбардияда роман скульп­турасы өркүндөгөн. 13-к-да икона тартуу өнөрү өөрчүп, Проторенессанс кыймылы башталган. 13-к-дын аягы – 14-к-дын башында И. арх-ра­сында готика стили пайда болгон. Готика Сие­надагы Палаццо Публико (1297–1310), Флорен­циядагы Палаццо Веккьо (1298) сыяктуу куру­луштарды жасалгалуу азем, динамизм м-н ба­йыткан. 15–16-к-да Кайра жаралуу иск-восу жо­гору өнүккөн. Бул доорлордун скульпторлору

Италия собору.

Палермодогу «Театро Массимо» имараты. 1875–97. Архитектор Ж. Б. Базиле.

(Лоренцо Гиберти, Донателло) адам ж-а айба­нат статуяларында, монументтүү кооз скульп­турада ренессанстык баатыр идеалын, телегейи тегиз өнүккөн пендени чагылдырышкан. Мазач­чо, Андреа Мантенья, Сандро Боттичелли өңдүү белгилүү сүрөтчүлөр негизинен шаар турмушун, үй-тиричилигин чагылдырган чыгармаларды жаратышкан.
Жогорку Кайра жаралуу мезгилинин (15–к­дын аягы–16-к-дын 1-чейреги) иск-восунда жал­пы улуттук патриоттук идеялар көтөрүлгөн. Адам жогору өнүккөн жан катары бааланып, анын классикалык образы жаратылган. Бул учурдун залкар өкүлдөрү: Рафаэль, Жоржоне, Тициан, Леонардо да Винчи, Микеланжело, Тин­торенто, Тициан ж. б. 16–17-к-да И. иск-восунда барокко стили ка­лыптанып, 17-к-дын 60-жылдарында дүркүрөп өнүккөн. Ал стилдин туундуларында адам м-н анын чөйрөсүнүн драмалуу өзгөрүлмөлүүлүгү ж-а динамикалык биримдиги ж-дөгү түшүнүктөр чагылдырылган. 18-к-да классицизмдин алгач­кы белгилери жарала баштаган. Бу мезгилде Венеция живописи көрүнүктүү орун ээлеп, шаар пейзажы – ведута (Ж. А. Каналеттонун ж-а Б. Беллоттонун полотнолору) пайда болгон. 19- к-да классицизм кеңири тарап, Рим, Турин, Ми­лан ш-нда көчөлөр, аянттар классицизм духун­да кайра курулган. Көркөм сүрөт өнөрүндө да алдыңкы орунга чыгып, чыгармалар жарандык

С. Роза. «Урандылуу» гавань 1640–43. Сүрөт өнөр музейи. Будапешт.

О. Домье. «Италиянын ойгонуусу»

.

маанисин төмөндөтүп, акад. мүнөзгө өткөн. Улуттук-боштондук күрөштүн курчушу м-н жи­вописте (Ф. Айестин портреттери ж-а тарыхый чыгармалары; бир тууган Индунолордун жанр­дык композициялары) романтикалык багыт түзүлгөн. 20-к-дын башында арх-рага модерн стилинин таасири тийген. Фашисттик дикта­туранын мезгилинде (1922–43) неоклассицизм­дин белгилери (арх. М. Пьячентини) пайда бол­гон. 50–60-жылдары Римдеги Термини вокза­лы (1950, арх-лор тобу, жетекчиси Э. Монтуо­ри), Кичи спорт сарайы (Палаццетто) ж. б. са­лынган. Скульпторлор Альберто Жакометти, Мирко Базальделла, Джакомо Манцу ж-а Ма­рино Марининин чыгармалары көпчүлүккө бел­гилүү. Арх-рада болсо Пьер Луиджи Нерви ста­дион, з-д, ангарларды курууда жаңы инж. прин­циптерди пайдалангандыгы м-н айырмаланды. И-нын музыка өнөрү Байыркы Рим мад-ты­нан башталат. Азыркы нотанын негиздөөчүсү – музыкант-илимпоз Гвидо д^,Ареццо (990–1050) музыканын очогу Тосканада жашап, музыка­ны нотага түшүрүүгө көп эмгек жумшаган. И. музыкасы Европа мад-тында көрүнүктүү орун ээлеп, дүйнөлүк музыка өнөрүнүн өнүгүшүнө да кыйла таасирин тийгизген. 16-к-да Рим ж-а Венецияда полифониялык музыка мектептери (А. Вилларт, А. ж-а Ж. Габ­риелилер) калыптанып, көп үндүү вокалдык­аспаптык стиль өнүккөн. 16–17-к-да музыкада негизинен лирикалык ырлар – мадригалдар ба­сымдуулук кылган (А. Вилларт, К. Жезуальдо ди Веноза, Л. Маренцио, К. Монтеверди). Ж. Ка­риссими, А. Страделла, Я. Пери, Ж. Каччини­лер 16–17-к-да опера, оратория, кантата, кан­цонанын үлгүлөрүн жаратышкан. 1597-ж. Фло­ренцияда биринчи ирет «Дафна» операсы (комп. Я. Пери, сөзү О. Ринуччиники) коюлган. 17-к­да опера бүт И-га тарап, 1637-ж. Венецияда «Сан-Кассиано» театры ачылган. 17–18-к-да Неаполь опера өнөрүнүн очогуна айланган. Бул мектепти А. Скарлатти жетектеген. 18-к-дын ортосунан Неаполдо ж-а Венецияда комедиялык жаңы жанр – буфф операсы пайда болгон. Анын алгачкы классикалык үлгүсү – Перголезинин «Кызматчы айым» операсы 1733-ж. коюлган. 18-к-да Неаполдо «Сан-Карло» (1737), Миланда «Ла Скала» (1778), Венецияда «Фениче» (1792) сыяктуу опералык жаңы театрлар ачылган. 16– 18-к-да аспаптык музыка, айрыкча лютня (кыл аспап; Франческо да Милано, В. Галилей), орган (Ж. Фрескобальди), клавишалуу аспап (Д. Скар­латти) өнөрү дүркүрөп өнүгүп, кыл кыяктардын ичинен скрипка үчүн көп музыка жазылган. Скрипка жасоочу чеберлер Н. Амати, А. Стради­вари, А. Гварнеринин атагы чыккан. А. Корел­ли, А. Вивальди, Ж. Тартини өңдүү композитор­аткаруучулар ансамбль ж-а жеке соната фор­маларына негиз салган. Симфония жазгандар­дын бири – Ж. Саммартини, ал эми симфония­лык ж-а камералык музыканын чебери виолен­челист ж-а комп. Л. Боккерени болгон. 1709– 11-ж. Б. Кристофори фортепьяно жасаган. 18– 19-к-да муз. романтизмди негиздөөчү Н. Пага­нини, классикалык фортепьяно сонатасын түзүүчү М. Клементинин ысымдары алыска та­раган. 19-к-да көп комп-лор эркиндикке умтул­гандыкты чагылдырган, мис., Ж. Россининин «Вильгельм Телль» (1829, Париж) операсы. Опе­ра реализми Ж. Вердинин чыг-лыгында жогор­ку деңгээлге жеткен. 16-к-дын аягында Флорен­цияда опера, кантата, оратория жанрлары пай­да болгон. 16-к-дын аягында алгачкы опера классиги, Венецияда иштеген – К. Монтевер­ди болгон. Неаполдо 17–18-к-да А. Скарлатти ж-а И. Иоммелли опера-серианы («олуттуу опе­раны») негиздеген. 18-к-дын ортосунда ошол эле жерде жаңы ж-а чыныгы, башаты этик бол­гон – опера-буффа (комедиялуу опера) жанры пайда болгон (Ж. Б. Перголези, Ж. Паизиелло, Д. Гимароза, Б. Галуппи ж. б.) И. операсынын 19-к-дагы өсүп-өркүндөшү Ж. Россини м-н бай­ланыштуу. 20-к-дын башында ири опера театр­ларынын арасында Неаполдогу «Сан-Карло» (1737-ж. негизделген), Миландагы «Ла Скала» (1778), Венециядагы «Ла Фениче» (1792), Рим опера театры (1880) болгон. Р. Леонкавалло, П. Масканьи. У. Жордано ж-а Ж. Пуччининин чыгармаларында веризм кеңири тараган. 19-к­дагы лирикалык ырлардын чеберлери: эже­сиңди Гризи, Ж. Паста, Ж. Марио, Ж. Б. Руби­ни, А. Бозио, А. Патти ж. б. 20-к-да – А. Барби, А. Галли-Курчи, Т. Даль Монте, Т. Скипа, Титта

С. С. Прокофьевдин «Ромео жана Жу­льетта» балетинен көрүнүш. Хореограф К. Макмиллан. «Ла Скала» театры.

Руффо ж. б. 20-к-дын башында инструмента­лизмдин кайрадан жандануусуна дирижёр ж-а комп. Ж. Мартуччи, пианист ж-а комп. Ж. Сгам­бати өбөлгө түзгөн. Дирижёр А. Тосканини, пианист ж-а комп. Ф. Бузони дүйнөлүк мад-тка зор үлүш кошкон. Артуро Тосканини ж-а Вик­тор де Сабата сыяктуу дирижёрлор 20-к-дын би­ринчи жарымында дүйнөдөгү эң белдүү дирижёр­лордун катарына кошулган. 1992-ж. дүйнөдөгү алдыңкы беш дирижёрдун үчөө италиялык: Берлин филармониясынын Клаудио Аббадо, Амстердамдам филармония оркестриде Риккардо Кайли ж-а Филадельфия симфониялык оркест­ринин дирижёру Риккардо Мути. И-да көптөгөн муз. фестивалдар ж-а кароо-сынактар, о. эле пиа­нисттердин Ф. Бузони атн., Паганини атн. (1954-ж.) скрипкачылардын эл аралык конкурс­тары өтүп турат.
И-да театр өнөрүнүн алгачкы элементтери эл­дик үрп-адаттар м-н оюн-зооктордон башталган. 16-к-дын ортосунан элдик театрдын негизинде импровизациялуу комедия – дель арте (бет кеп комедиясы) пайда болгон. 18-к-дан бет кеп ко­медиясы реалисттик образ м-н алмашылган. Ве­неция м-н Рим театр өнөрүнүн ири очогуна айла­нып, Милан, Неаполь, Генуя ж. б. ш-да театр труппалары иштеген. Куурчак театры, акроба­тика ярмаркасы ж-а карнавал оюндары кеңири тараган. 19-к-дын акыры – 20-к-дын башында Э. Дузэ, Э. Цаккони, Э. Новелли ж. б. актёрлор­дун атагы Европага тараган. Фашисттик дик­татура (1922–43) мезгилинде И. театры чоң кризиске учураган. Фашизм талкалангандан кийин прогрессчил театр өнөрүнүн өнүгүшүнө реж. Л. Висконтинин чыг-лыгы, реж., актёр ж-а драматург Э. Де Филиппо башкарган Неа­полдогу театр кыйла салым кошкон. Туруктуу драма труппалардын түзүлүшү (Миланда «Пик­коло-театро», 1947) улуттук театр тарыхында маанилүү роль ойногон. Белгилүү театр ишмер­лери: реж. Ж. Стрелер, Л. Скуарцина, Ж. Де Лулло; актёрлор: Р. Фальк, Ж. Альбертацци, Л. Бриньоне ж. б. Европ. балет өнөрүнүн башаты И-да Кайра жаралуу доорунан башталат. 14-15-к-да элдик бийлерди кайра иштеп чыгуунун негизинде түзүлгөн бал бийлерин бийлешкен. И-лык ба­леттин негизинде Францияда түзүлгөн жаңы балет жанры бүткүл Европага тараган. 17-к-дын аягында Милан, Рим, Неаполь, Венеция ж. б. шаарларда балет спектаклдери коюлган калк театрлары болгон. 19-к-дын аягында И-да бий­дин виртуоздук стили иштелип чыккан. 20-к­да өз алдынча балет труппалары («Атербалет­то», 1977; «Балет Милана», «Балет Венеции») пайда болду. Римде Улуттук бий академиясы (1948) иштейт. Эл аралык балет фестивалдары («Флоренциянын музыкалуу майы», 1955-жыл­дан ж. б.) өткөрүлүп турат.
И-да кино 1904-ж. пайда болуп, биринчи дүй­нөлүк согуштун алдында Европада алдыңкы орунда турган («Помпейдин акыркы күндөрү», «Кабирия» ж. б. фильмдер). Фашизмдин кый­рашы, Каршылык көрсөтүү кыймылы ж-а өлкө­нүн бошотулушу м-н И. кинематографиясында неореализм багытында реж. Роберто Россели­нинин «Рим – ачык шаар» (1945), Витторио Де Сиканын «Шуша» (1946), «Велисипед уурдоочу­лар» (1948), «Умберто Д.» (1951), «Эки аял» (1961), Дино де Лаурентинин «Ачуу күрүч» (1950), Федерико Феллининин «Жол» (1954) ат­туу фильмдери тартылган. 70-жылдарда тары­хый сюжеттеги кинофильмдерди тартууга көп көңүл бурула баштаган. Буга Бернардо Берто­луччинин «Конформист» (1970), Витторио де Си­канын «Финци-Контини багы» (1971), Лина Верт­мюллердин «Жети сулуу» (1976) фильмдери мисал боло алат. 1980–90-жылдарда Микелан­джело Антонионинин «Аялды идентификация-

«Татар чөлү» фильминен кадр. Режиссёр В. Дзурли­ни. 1976.

лоо» (1982), Франко Дзеффиреллинин «Травиа­та» (1983), «Отелло» (1984), Федерико Фелли­нинин «Кеме да келе жатат» (1983), «Джинд­жер и Фред» (1986), Жузеппе Торнаторенин «Кино бейиш» (1989), «Бардыгы үчүн ажайып» (1991) Жанни Амелионун «Ачык эшиктер» (1990) ж. б. фильмдер тартылган. Венецияда (1932-жылдан), Римде (2006-жылдан) эл аралык кинофестивалдар өткөрүлүп турат.

Ад.: Булавский С. К. Италия. М., 1954; Биро П., Дреш Ж. Ср едиз емномор ье. М., 196 0. Т. 1– 2; Персианва О. М. По городам Италии. Л.-М.,1960; История Италии. Т. 1–3. М., 1970–1971; Грацианский А. Н. Природа Средиземноморья. М., 1971; Галкина Т. А., Красновская Н. А. Италия. М., 1985; Рутенбург В. И. Италия и Европа накануне нового времени. Л., 1974; Добрынин Б. Ф. История литературы Италии. М., 2000. – Т. 1–2; Арган Дж. К. История итальян­ского искууства. М., 1990. Т. 1–2; Колодяжная В. С. Кино Италии. М., 1998; Богоявленский С. компози­торы Италии //Музыка ХХ в., 1890–1945. Очерки. М., 1984. Ч. 2. Кн. 4; Физическая география Западной Европы. М., 1988; Нестеров А. Г. Итальянская Социаль­ная Республика: история, идеология, внешняя поли-

тика. Екатеринбург, 2003; Деловая Италия. Экономика и связи с Россией. М., 2002–2004. Т. 1–3; Луцкер П. В., Сусидко И. П. Итальянская опера XVIII в. М., 1998, 2004. Ч. 1–2; Современная Италия. М., 2004; Большая Российская энциклопедия. М., 2008. А. Молдомусаева, Ө. Бараталиев,

А. Кубатова.