ИЧКИ ТЕҢИР-ТОО

ИЧКИ ТЕҢИР-ТОО – түндүгүнөн Кыргыз Ала- Тоосу, түштүгүнөн Какшаал тоо тизмеги, чыгы­шынан Сары-Жаз, Нарын д-нын суу бөлгүчү, ба­тышынан Фергана тоо тизмеги м-н чектелген кеңири аймак (провинция); татаал орогр. түзү­лүштө тизмектешкен кырка тоолор, тоо аралык узата созулган ойдуңдар, өрөөндөр м-н алмашып жайгашат. Деңиз деңг. орт. бийикт. 3100 м, аянты 50 миң км²ден ашык, анын 92%ке жа­кыны Нарын д-нын алабында жайгашкан. Ре­льефине бийик ж-а өтө тилмеленген ар түрдүү формалары бар кырка тоолор, татаал түзүлүш­төгү тоо аралык ойдуңдар м-н өрөөндөр мүнөздүү. Булардын көбү кеңдик ж-а ага жакын багытта созулуп жатат. Кырка тоолор 4000–4500 мге че­йин көтөрүлүү м-н айрым бөлүктөрүндө дого сымал ийилип, бири-бири м-н туташып, жүз­дөгөн кмге созулат. Бул тоо системаларга түн­дүгүнөн Кыргыз Ала-Тоосу, андан түштүгүрөөктө Тескей Ала-Тоонун батыш уландысы – Үкөк, Карагатты, Баба-Ата тоолору, Жумгал, Сууса­мыр кырка тоолору, андан түштүгүрөөктө Же­тим-Бел, Капка-Таш, Байдулу, Соңкөл, Кабак кырка тоолору, Суусамыр кырка тоосунун түш.- чыгыш айрыгына барып такалат. Алардан түш­түктө Нарын д-нын оң жээгин бойлой Жетим- Тоо, Нура, Молдо-Тоо, Көк-Ирим тоо кыркала­ры чыгыштан батышка созулуп, батышта Фер­гана тоо тизмегине барып такалат. Андан түштүгүрөөктө Нарын-Тоо, Жаман-Даван, дагы түштүгүрөөктө Борколдой, Ат-Башы, Арпа тоо­лору чыгышта Ак-Шыйрак кырка тоосуна ба­рып такалат. Эң түштүгүндө Какшаал тоо тиз­меги аймактын түш. чеги болуп, түш.-батыш багытта 400 кмге созулат. Тоо аралык ойдуңдар м-н өрөөндөр тоолорго караганда төмөнкү гипсометриялык деңгээлде (1000–3000 м) жа­тат. Алар бири-биринен обочо кырка тоолор м-н бөлүнүп, формасы ж-а узун-туурасы ар түрдүү (уз. 30–40 кмден 150–170 кмге чейин).

Булардын эң ирилери – Орто Нарын, Кочкор, Кетмен-Төбө, Суусамыр өрөөндөрү. Ички Теңир- Тоо аймагынын рельефине бийик тоолуу сырт мейкиндиктери (2800–3200 м) да мүнөздүү. Алар­га байыркы денудациялык тегиздиктер – бөксө тоолор, өрөөн м-н чуңкурчактардын тамандары (Балгарт, Кара-Каман, Орто Сырт, Солтон-Сары, Соң-Көл, Суусамыр, Ак-Сай, Арпа сырттары) кирет. Сырттардагы басымдуулук кылган талаа (айрыкча бетегелүү талаа) м-н субальп ж-а альп шалбаалуу талаалар жайыт катары пайдала­нылат.
Аймак геол. түзүлүшүнүн өзгөчөлүктөрү б-ча тектон. эки облуска – Түн. Теңир-Тоого (түн. бөлүгү төмөнкү палеозойдо каледон тектон. цик­линде калыптанган) ж-а Ортоңку Теңир-Тоого (түш. бөлүгү палеозойдун аягында герцин тек­тон. циклинин натыйжасында калыптанган) кирет. Түн. Теңир-Тоонун тоолору негизинен па­леозойдон мурунку ж-а төмөнкү палеозойлук кыйла метаморфизмделген тоо тектерден турат. Ортоңку Теңир-Тоонун тоолору негизинен ортоң­ку палеозойдогу деңиз чөгүндүлөрүнөн, ал эми аймактын өрөөндөрү палеоген-неогендин начар камдашкан континенттик, континенттик-деңиз­дик (туз-гипстүү формациялары м-н) калың (3000–4500 м) катмарынан ж-а төртүнчүлүк мез­гилдин түрдүү генезистик типтеги борпоң текте­ринен турат. Палеоген-неогендин ж-а төртүн­чүлүк мезгилдин тоо тектери тоо этегиндеги адырлардын өтө тилмеленген чаптуу рельефин түзөт. Андай адырлуу-чаптуу рельеф Ички Те­ңир-Тоодогу тоо аралык ойдуңдардын чет-жа­каларына өтө мүнөздүү.
Климаты жалпысынан континенттик ж-а кескин континенттик; кургакчыл, жылуулук м-н нымдын таралышында чоң айырмачылык­тар бар. Суук мезгили бир кыйла узак болот. 1500 мден 2200 мге (2300 м) чейинки бийикте жайгашкан тоолуу өрөөндөрдүн жайы мелүүн

Ички Теңир-Тоодогу Борколдой кырка тоосундагы кайберендер.

жылуу (июлдун орт. темп-расы 19–16°С), ак­тивдүү темп-ралык мезгилдин (10°Сден жогору) узактыгы 130–167 күн. Мында жаздык эгин, жа­шылча, тоют өсүмдүктөрүн, картөшкө ж-а мө­мө-жемиштин суукка чыдамдуу сортторун өстү­рүүгө болот. Бирок жылуу жерде өсүүчү өсүмдүк­төр үчүн жаздын аягында ж-а күзгө жуук болуучу үшүк өтө коркунучтуу. 2200 мден жогору жат­кан өрөөндөрдүн жайы мелүүн жылуу же сал­кын, жылуулук ресурстары дыйканчылык үчүн жетишсиз. Төмөнкү гипсометриялык абалды ээлеген Кетмен-Төбө (800–1800 м) ж-а Тогуз-Торо (1200–1800 м) ойдуңдарынын жылуулук шарт­тары өтө ыңгайлуу. Мында июлдун орт. темп­расы 21–22°С, активдүү темп-ралык мезгили 150–190 күн. Бул мезгилде жылуу жерде өсүүчү а. ч. өсүмдүктөрү бышып жетилет. Тоо өрөөндөрү м-н бийик ойдуңдарда кышы суук (январдын орт. темп-расы –10°Сге чейин) ж-а узак, кыш­кысын дайыма жука кар жатат (Кочкор, Кара- Кужур ойдуңдарынан башкасында). Тоо каптал­дары м-н сырт өрөөндөрүндө жайы салкын (10– 5°С), кышы ызгаардуу. Ички Теңир-Тоонун түндүгүндөгү (Кочкор, Жумгал) ж-а түштүгүндөгү (Орто Нарын, Ат-Башы) өрөөндөрдө жаан-ча­чын аз (200–300 мм) түшөт. Калган жерлерде жаан-чачын батыштан чыгышка карай 400– 500 ммден 300–400 ммге чейин азаят. Тоолор­дун батышты караган капталдарына да 400– 500 мм жаан-чачын түшөт; көбү жылдын жы­луу мезгилине туура келет.
Региондун суу ресурстары өтө тармактанып, дээрлик Нарын д-нын алабына кирет (Жогорку Чүй м-н Ак-Сайдан башкасы). Анын системасы­на тоо тибиндеги ар кандай өлчөмдөгү жүздөгөн агын суулар тиешелүү. Негизинен мөңгү-кар суу­ларынан куралат. Дарыяларда суунун молдуу­лугу бирдей эмес. Агын сууларынын модулу 2,0дөн 16,0 л/сек·км²ге чейин. Нарын д-нын орт. чыгымы (Нарын ш. тушта) 90 м³/сек, Кетмен- Төбө өрөөнүнөн чыга бериште 382 м³/сек. Агын суулары энергияга өтө бай. Дарыя агымын жөн­гө салуу ж-а ирригация м-н энергетикада пай­даланууну жакшыртуу максатында Нарын д-на сыйымд. 19,5 млрд м³ болгон Токтогул суу сак­тагычы курулган. Нарын д-нын алабында 18 ири ГЭС куруу долбоорлонуп, алардын төртөө ишке киргизилген (2010).
Ички Теңир-Тоонун ландшафты ар түрдүү ке­лип, бийиктик алкактуулукка ылайык өзгөрөт. Жапыз ж-а орто бийиктиктерде жайгашкан ой­дуңдарда ж-а өрөөндөрдө (1200–2500 м) ачык кү­рөң топурактуу чөл ж-а жарым чөл басымдуу. Каптал өйдө (1800–2200 м) кургак талаа тил­кеси бетегелүү талаа, шалбаалуу талаа, түркүн чөптүү субальп ж-а альп шалбаалары м-н алма­шылат. Алар орто бийик ж-а бийик тоолордо басымдуу. Токой-шалбаалуу алкагы Ички Те­ңир-Тоонун аймагында бирдей таралган эмес, тоолордо токой аз (2,7%). Теңир-Тоо карагай­луу токою тоолордун түн. ж-а батыш каптал­дарында, жаан-чачын мол жааган кырка тоо­лордо 1800 мден 3000 мге чейинки бийиктеги кырка тоолордо кездешет. Региондун эң баты­шындагы (Ат-Ойнок, Узун-Акмат тоолору, Суу­самыр кырка тоосунун түш. капталы) токой­шалбаалуу талаа алкагы (теңир-тоо карагайы, семёнов көк карагайы, арча, жаңгак, алма ж. б.) Түш.-Батыш Теңир-Тоонун ландшафты­на окшош. Бадалдар м-н түркстан жапалак ар­часы кеңири таралган. Кырг-ндагы жапалак арча өскөн аянттын теңинен көбү Ички Теңир- Тоонун бийик тоолоруна (3000 мден жогору) туура келет. Бийик тоолордо аска, корум, эшил­мелер, кар мөңгүлүү тепши сымал өрөөн м-н төр ж. б. гляциалдык рельефтин формалары кый­ла аянтты ээлейт. Кар чегинен төмөнкү катаал климаттык шарттарда альп көк өтөктөрү, сулу­бетеге-эңилчектүү ж-а доңуз сырты-мамык чөп­эңилчектүү тундра участкалары, суукка байым­дуу жаздык сымал өсүмдүктөр өскөн субнивал­дык тилке кездешет.
Табигый ресурстардын ичинен жайыттын маа­ниси чоң. Анын базасында кой (мал чарбасы­нын негизги тармагы), уй ж-а жылкы чарбала­ры өнүккөн. Суу ресурстары ж-а кен байлыкта­ры (күрөң көмүр, темир рудасы, хим. сырьё ж. б.) толук өздөштүрүлө элек. Провинция 6 физ.-геогр. округга бөлүнөт: Суусамыр, Кетмен-Төбө, Коч­кор – Жумгал, Соң-Көл – Кичи Нарын, Орто Нарын ж-а Ат-Башы – Кара-Коюн.

Ад.: Шульц С. С. Новейшая тектоника и рельеф Тянь- Шаня М., 1948; Выходцев И. В. Вертикальная пояс­ность растительности в Киргизии (Тянь-Шань и Алай). М., 1956; Чупахин В. М. Внутренний Тянь-Шань. Ф. 1959; Природа Киргизии. Ф., 1962; Исаев Д. И., Глушкова М. И., Алиев З. А. [и др.]. Рельеф Кир­гизии. Ф., 1964; Чупахин В. М. Физическая геогра­фия Тянь-Шаня. А.-А., 1964; Структура и динамика компонентов природы Тянь-Шаня. Ф., 1973; Атлас Кыргызской ССР. Т. 1. Природные условия и ресурсы. М., 1987; Кыргызстан географиясы. Б., 2004.

А. Осмонов, Ө. Бараталиев.