КАБО-ВЕРДЕ

КА́БО-ВЕ́РДЕ , К а б о - В е р д е Р е с п у б л и­к а с ы – Африканын батыш жээгине жакын

жайгашкан өлкө. Атлантика океанындагы Жашыл Тумшук а-нан орун алган (бардыгы 18 арал, анын 9унда эл жашайт). Аянты 4033 км². Калкы 499,4 миң (2008). Борбору – Прая (Сан­тьягу а-нда). Расмий тили – португал тили. Акча бирдиги – эскудо. Адм. жактан эл жаша­ган аралдары 17 муниципалдык округга бөлүнөт (к. таблицаны).

Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2008)

К.-В. – БУУга (1975), Африка биримдиги уюму­на (1975; 2002-жылдан Африка союзу), Бейта­рап кыймылына (1975), ЭВФке (1978), Батыш Африка өлкөлөрүнүн экон. биримдигине (ЭКО-ВАС; 1975), Португал тилинде сүйлөгөн өлкөлөр коомуна (ПАЛОП; 1996) мүчө.

Мамлекеттик түзүлүшү

. К.-В. – унитардык мамлекет. Конституциясы 1992-ж. 25-сентябр­да кабыл алынган. Башкаруу формасы – пар­ламенттик республика. Мамлекет башчысы – президент, түздөн-түз жалпы элдик шайлоодо 5 жылга шайланат. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – бир палаталуу парламент (Улуттук ассамблея). Саясий партиялардын тизмеси б-ча 5 жылга шайланат, 66дан 72ге че­йинки депутаттан турат. Аткаруу бийлигин өкмөт ишке ашырат. Премьер-министр прези­дент тарабынан дайындалат. Калган министр­лерди ж-а мамл. катчыны премьер-министрдин сунушу м-н президент дайындайт. Өкмөт Улут­тук ассамблеянын алдында жоопкерчиликтүү. К.-В-де көп партиялуу система орун алган. Же­тектөөчү саясий партиялары: Кабо-Верде көз карандысыз африкалык партиясы (ПАИКВ), Демократия үчүн кыймыл (ДМД), Демокр. би­римдик үчүн партиясы (ПДЕ).

Табияты

. Жашыл Тумшук а. жанартоодон пайда болгон. Жээктери негизинен тик, аска­луу; ыңгайлуу гавандары аз, эң ириси – Сан- Висенти а-ндагы Минделу булуңу (өчкөн жанар­тоонун суу астындагы кратери). Аралдардын ба­сымдуу бөлүгүнө тилмеленген тоолуу рельеф мүнөздүү. Өлкөнүн эң бийик жери – Фогу а-нда­гы жанартоо (2829 м). Чыгыш бөлүгүндөгү арал­дары (Сал, Боа-Вишта, Маю) рельефинин кый-

Санту Антан аралындагы тектирленген каптал.

ла түзөңдүгү м-н айырмаланат, бийикт. 436 мге чейин. Бузулган жанартоо конустары ж-а каль­дералары, лава платолору кеңири таралган. Тропиктик пассаттык климат өкүм сүрөт. Эң жылуу айларынын (сентябрь–октябрь) орт. темп-расы жээктеринде 24–26°С, эң суугунуку (январь-февраль) 21–22°С, тоолордо темп-ра 3– 4°Сге төмөн. Аба ырайы жылдын басымдуу мез­гилинде кургак ж-а ачык, октябрь – июнда хар­матан деп аталган кургак ж-а ысык шамалдын таасири астында турат, август – октябрь – жаан­чыл мезгил. Жаан-чачындын өлчөмү (жылына 300 ммге чейин) жылдар б-ча бирдей эмес, кур­гакчылык басымдуу, тоолордо нөшөрлөгөн жам­гырдан кыртыш жуулуп кеткен учурлар да бо­лот. Ири аралдарында мезгил-мезгили м-н соо­луп калуучу кыска суу тармактары арбын. Ка­лыбына келип туруучу суу ресурстары өтө аз (0,3 км³); өлкөнүн ар бир тургунуна жылына 634 м³ суу туура келет. Чарбада негизинен жер астындагы суу пайдаланылат. Суунун 90%и а. ч-нда (сугат жеринин аянты 1821 га), 7,3% коммуналык-тиричилик чарбасында, 1,8%и ө. ж. ишканаларында керектелет. Жери а. ч-нда көп жылдар бою ж-а сарамжалсыз пайдаланыл­гандыктан, антропогендик чөлдөшүүгө кыйла дуушарланган. Жер кыртышы эрозиядан өтө жабырланып, таштак топурактар кеңири тарал­ган. Өсүмдүктөр дүйнөсүнө жарды, ксерофиттик дарак ж-а бадал өсүмдүктөрү (ажыдаар дарагы, сидероксилон) тоолордун жетүүгө татаал жер­леринде гана кездешет. Дарак өсүмдүктөрүн (ака­ция, эвкалипт) ж-а эрозияга каршы көчөттөрдү отургузуунун эсебинен өлкөдөгү токойлуулук азыр 20%ке жеткен. Жаныбарлар дүйнөсүнө да жарды (жапайы болуп кеткен эчкилер, жашыл мартышка, кемирүүчүлөрдүн бир нече түрү); ор­нитофаунасы кыйла ар түрдүү (куштардын 40тан ашык түрү уялайт). Жээк суусу балыкка бай. 2003-ж. коргоого алынган табигый аймак­тын улуттук системасы түзүлгөн (жалпы аян­ты 1 миң га).

Калкы

. Креол-кабо-верделиктер өлкөнүн кал­кынын 73%ин түзөт; атлантика тилдеринде 24,4%и сүйлөйт; португалдар 2%. Калкынын жылдык орт. өсүүсү 0,6%. Төрөлүү (1000 тур­гунга 24,4 бала) өлүм-житимден (1000 тургунга 6,5 адам) 4 эсе ашык. Калктын 56,4%и эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаш), балдар (14 жашка чейинки) 36,9%, 65 жаштан ашкан­дар 6,7%. Калкынын орт. курагы 20,2 жаш. Жа­шоонун күтүлгөн орт. узактыгы 71 жыл (эр­кектердики – 67,7, аялдардыкы – 74,4 жыл). Калкынын 95%и христиандар – көбү католик­тер, о. эле протестанттар да бар. Өлкөнүн кал­кынын 82%тейи 3 аралда (56%и Сантьягу а-нда) жашайт. Шаар калкы 22% (2007). Ири шаарлары: Прая (калкы 124,7 миң; 2008), Мин-

Минделу шаарынын жалпы көрүнүшү.

делу (74,6 миң; Сан-Висенти а-нда), Санта- Мария (20,1 миң; Сал а-нда), Педра-Бадежу (10,0 миң; Сантьягу а-нда), Сан-Филипи (8,2 миң; Фогу а-нда).

Тарыхы

. 12-к-да алгачкы жолу Жашыл Тум­шук а-дары ж-дө араб саякатчысы Идриси эс­керген. Кийин венециялык деңиз саякатчысы А. Кадамосто (1455–56), португал саякатчыла­ры Д. Афонсу, Д. Гомиша ж-а А. Нолилер (1455– 60) аркылуу бул аралдар европалыктарга кеңи­ри таанылган. 1462-ж. Жашыл Тумшук а-на португалдар келип, Сантьягу а-на алгачкы ев­роп. Рибейра-Гранди кыш-н (1533-жылдан шаар) негиздешкен. 1466-жылдан аралдарды португал­дар ээлеп, 1495-ж. Португалиянын колониясы деп жарыяланган. 1564-жылдан Португалия ко­ролдугуна баш ийген. 16-к-да аралдарга карак­чылар кол салып турган (1585-ж. Ф. Дрейк баш­таган англис каракчылары Рибейра-Гранди кыш-н тоноп кеткен). 15-к-дын аягы – 16-к-дын башында Жашыл Тумшук а-дары Африканын Гвинея жээгиндеги кул сатуу борборунун бири­не айланган. 1581-жылдан арал Испания ээли­ги, 1640-ж. кайрадан Португалиянын колония­сы болуп калган. 1650–1879-ж. португалиялык Гвинея (Бисау) м-н бириккен. 17-к-да аралдар­да плантациялык чарба өнүгүп, пахта, индиго, жүгөрү, 19-к-дан кофе өстүрүлгөн. Кул сатууга тыюу салынып (1876), аралдын экономикасы на­чарлап, жерг. эл (өзгөчө андан пайда таап тур-

ган португал колониячылардын көбү) Сенегал, АКШ, Бразилия, Аргентина ж. б. өлкөлөргө массалык түрдө көчө баштаган. 1951-ж. Жашыл Тумшук а. деңиздин ары жагындагы Португа­лия провинциясы статусун алган. 20-к-дын ортосунда бул аралдарда көз каранды эместик үчүн улуттук-боштондук кыймыл башталган. 1956-ж. Көз карандысыз африкалык партия [1960-жылдан Гвинея ж-а Кабо-Верде а-нын көз карандысыз африкалык партиясы (ПАИГК) деп аталган] түзүлүп, анын генералдык секретары­на А. Л. Кабрал шайланган. 1961-ж. аралдын тургундары Португалиянын жарандыгын алган, бирок көз каранды эместик үчүн күрөш (1963- жылдан партизандык согушка айланган) ула­на берген. Португалиядагы Апрель рев-ясынан (1974) кийин аралда согуш аракеттери токтоп, 1974-ж. ноябрда ПАИГК партиясынын өкүлдө­рү ж-а португалиялык өкмөт Жашыл Тумшук а-дарын көз карандысыз деп таануу ж-дө кели­шимге кол коюшкан. 1975-ж. июндагы шайлоо­до ПАИГК партиясы жеңишке жетип, прези­дент болуп А. М. Перейра шайланган. 1975-ж. 5-июлда көз каранды эмес К.-В. Респ. жарыя­ланган. Ошол эле жылы К.-В. БУУга мүчө бо­луп, мурдагы СССР м-н дипл. мамилелерин түзгөн. Конституциялык мыйзам б-ча К.-В. Гви­нея-Бисау м-н биригип, бир партиялуу режим түзүлгөн. А. М. Перейранын өкмөтү ири жеке менчик чарбаларды мамлекеттештирип, мамл. чарба ж-а кооперативдерди түзүп, өлкөдөн ка­чып кеткендердин жерин конфискациялап, өл­көнүн а. ч-н өнүктүрүү ж. б. иштерди жасаган. 1980-ж. 14-ноябрда Гвинея-Бисауда мамл. төң­көрүш болуп, ПАИГК бөлүнүп кеткен. 1981-ж. январда К.-В. көз карандысыз африкалык партиясы (ПАИКВ) түзүлүп, конституциялык мыйзам б-ча К.-В. Гвинея-Бисаудан бөлүнүп чыккан. 1990-ж. мамлекетте көп партиялуу сис­тема киргизилип, 1991-ж. январда парламент­тик шайлоодо Демократия үчүн кыймыл пар­тиясы (МПД, 1990-ж. түзүлгөн) жеңишке жет­кен. Анын өкүлү А. М. Монтейру К-В. мамлеке­тинин президенти болуп шайланган. 1992-ж. 25-сентябрда өлкөдө жаңы Конституция кабыл алынып, көп партиялуу система бекемделген. Монтейрунун өкмөтү рынок экономикасын өнүктүрүү ж-а чет элдик инвестиция киргизүү саясатын жүргүзгөн. 2001-ж. январда өткөрүлгөн парламенттик шайлоодо ПАИКВ 40, МПД 30 орунду ээлеп, ПАИКВнин өкүлү П. Пиреш К.-В-нин Президенти болуп шайланган. 2006-ж. П. Пирештин президенттик ыйгарым укугу экин­чи мөөнөткө узартылган. П. Пирештин жүргүз­гөн саясаты экономиканы либералдаштыруу ж-а жакырчылык м-н күрөшүүгө багытталган.

Чарбасы

. ИДПнин көлөмү 3,7 млрд доллар (2007), аны киши башына бөлүштүргөндө 7 миң доллардан туура келет. ИДПнин реалдуу өсүшү 7% (2007). Өлкөнүн аралдарда жайгашуусуна, табигый ресурстарга жардылыгына, тез-тез ж-а узакка созулган кургакчылыкка ж. б. себептер­ге байланыштуу анын экономикасы начар өнүк­көн; көбүнчө импорттук энергия булактарына ж-а азык-түлүккө күнкор. Валютанын кыйла бөлүгүн (ИДПнин 20%ке жакыны) чет өлкөлөр­дөгү кабо-верделиктерден түшкөн акча түзөт.
Өлкөнүн экономикасында инвестициянын (2006-ж. 60 млрд доллар чамасында) ж-а жеңил­детилген кредиттин мааниси зор. Өлкөнүн экон. саясаты жеке менчик секторду чыңдоого, тейлөө чөйрөсүн (айрыкча чет элдик туризм, аба ж-а суу транспорту) өнүктүрүүгө багытталган. 20-к-дын аягында 40ка жакын ишкана мамлекеттин мен­чигинде болгон; 2007-ж. алар бүт (улуттук ТАСV авиакомпаниясынан сырткары) менчиктештирил­ген же жоюлган. Жеке менчик компаниялардын иш-аракетин мамл. агенттик көзөмөлгө алган. ИДПнин 73,8%и тейлөө чөйрөсүнө, 16,9%и ө. ж-на, 9,3%и а. ч-на таандык.
Энергетикасы импорттук энергия булактары­нын (60%и нефть ж-а нефть продукциялары) негизинде иштейт. 2006-ж. 45 млн кВт⋅с электр энергиясы өндүрүлүп (эл жашаган аралдарда электр станциялары дизель м-н иштейт), 41,9 млн кВт⋅с. керектелген. Сал ж-а Маю а-нан жылына 60 миң т дан ашык туз, Санту-Антан а-нан пуццолан, дагы башка табигый курулуш материалдары ж-а карапа сырьёлору (базальт, акиташ теги, гипс, чопо, каолин) казылып алы­нат. Декорациялык таштарды иштетүүчү, куру­луш материалдарын чыгаруучу ф-калар (Прая ш-нда, Маю ж-а Боа-Вишта а-нда) бар. А. ч. сырьёлорун кайра иштетет; алкоголсуз ичимдик- терди, пиво, балык унун ж-а консерваларын (Прая, Сал а.), текстиль кездемелерин ж-а бут кийим (Манделу) чыгарат. Кеме ремонттолот (Минделу ш-ндагы Порту-Гранди); деңиз суусун тузсуздандыруучу з-ддор иштейт. Өндүрүштүк ишканалардын 80%тен ашыгы Сантьягу, Сан- Висенте, Сал а-нда жайгашкан.
Тоолуу рельефине ж-а топурагынын күрсүздү­гүнө байланыштуу а. ч. аз продукция берет. Азык-түлүктүн 80%тен ашыгы импорттолот же гуманитардык жардам иретинде сырттан келет.
Өлкөнүн аймагынын 11,5% аянты а. ч-нда пай­даланылат. 1990-жылдардагы кургакчылыкта дан эгин эгилген аянттын дээрлик 80%и кыс­карган (21-к-дын башында 3 миң га сугат жер болгон). Буурчак, томат, жүгөрү, батат, картөш­кө, төө буурчак, о. эле кокос пальмасы, бал ка­мыш, кофе, банан, ананас, манго, жер жаңгак, клещевина өстүрүлөт. Мал чарбасы этке болгон ички муктаждыктын 95%ин, сүткө болгон мук­таждыктын 25%ин камсыз кылат. 2000-жыл­дын башталышында 640 миң чочко, 112 миң эчки, 22 миң уй болгон. Куш чарбасы өнүккөн (жумурткага болгон муктаждыкты толук камсыз кылат). Балык уулоонун мааниси зор (ИДПнин 5%и); жыл сайын 12 миң т чамасын­да балык кармалат; деңиз продуктуларынын көбү Европа өлкөлөрүнө экспорттолот.
Чет өлкөлүк туризм өнүгүүдө. Туристтердин саны жылдан жылга өсүүдө (1993-ж. 20 миң турист келсе, 2007-ж. ал 320 миңге жеткен). Ту­ризмден түшкөн киреше 50 млн доллардан ашат. Туризмдин негизги түрлөрү: кумдуу пляждарда эс алуу ж-а спорттук сайраңдоо (дайвинг). Банк­кредиттик система 3 мамл. банкты, борб. банк­ты, 4 коммерциялык, 3 офшордук банкты, 5 банкка кирбеген финансы ин-тун камтыйт.
Автомобиль жолунун уз. 1,4 миң км. Өлкө аралдарда жайгашкандыктан, анда аба ж-а де­ңиз транспорттору кеңири пайдаланылат. Не­гизги порттору: Порту-Гранди (Минделу ш-нда; көбүнчө круиздик лайнерлер келет), Прая, Пал­мейра (Сал а.). Деңиз соода флоту 8 кемени кам­тыйт (жалпы 7,7 миң дедвейт; 2007). 8 аэропор­ту (Илья-Брава а-нан башка бардык аралдарда) бар; эл аралык аэропорттору: Прая (Сантьягу а.), Рабил (Боа-Вишта а.), Амилкар (Сал а.). Кабо-Верде акчасы.

Сан Филина порту.

Сырткы соодасы 827 млн долларды түзүп (2007), анын 727 млн доллары импортко, 100 миң доллары экспортко таандык. Экспортунда деңиз продуктулары, туз, банан, жер жаңгак басымдуулук кылат. Негизинен Испанияга (нар­кынын 39,4%и), Португалияга (19,3%), Нидер­ландга (11,3%), Германияга (10,9%), Маррок­кого (4,1%) экспорттойт. Негизинен нефть про­дуктуларын, азык-түлүк, машина ж-а жабдуу­ларды Португалиядан (импорттук нарктын 42,2%и), Нидерланддан (10,6%), Испаниядан (6,5%), Италиядан (5,5%), Кот-д’Ивуардан (5,2%), Бразилиядан (4,8%) алат.

Маданияты

. Мектепте б и л и м б е р ү ү системасы Португалиянын таасири м-н калып­танган. К-В-де 6дан 12 жашка чейинки балдар үчүн акысыз билим берүү киргизилип, үч бас­кычтан турат: башталгыч мектеп – 6 жыл, то­лук эмес орто мектеп – 3 жыл, толук орто (ли­цей) мектеп – 2 жыл. Сабактар 3 багытта жүргүзүлөт: гуманитардык, табигый-ил. ж-а тех. Калктын сабаттуулугу 15 жаштан жогору 81,2%ти түзөт. Негизинен Прая ш-нда ил. ме­кемелер, ЖОЖдор, китепканалар ж-а музейлер; Сан-Висентиде Деңиз ж-а инж. илимдер ин-ту (1984), Минделуда Пед. ин-т жайгашкан.
К.-В-де жума сайын чыгуучу басылмалар: өкмөттүк – «Horizonte» (1975-ж. негизделген), «Boletim Informativo» (1976, португал тилинде) ж-а көз каранды эмес – «A Semana» (1991, пор­тугал ж-а анлис тилдеринде). Маалымат агент­чилиги – «Inforpress» (1988). 1984-жылдан Теле көрсөтүүсү, 1975-жылдан радио уктуруусу (пор­тугал, француз ж-а креоль тилдеринде) иштейт. Телекөрсөтүүлөрдү ж-а радио уктурууларды «Radio e Televisao de Cabo Verde» (RTS) мамл. компаниясы ишке ашырат. -к-дын 2-жарымынан К.-В-нин а д а б и я - т ы креол ж-а португал тилдеринде өнүккөн. Алгач креоль тилинде Ш. да Куньинин «Сүйүү

кайгысы» романы (1893), португал тилинде Ж. А. ди Алмейданын «Кул» романы (1856) жа­рык көргөн. 19-к-дын аягы – 20-к-дын башын­да фольклорго жакын поэтикалык түрдөгү – морна (Э. Тавариш, «Креолдук морна», 1931) ж-а коладейра пайда болгон. 20-к-дын 1-жары­мында прозада социалдык проблематика басым­дуулук кылган (П. Кардозу, «Гесперид багы» ро­маны, 1928 ж. б.). 1936-ж. «Claridade» журна­лы негизделип, белгилүү жазуучулар Б. Лопиш, М. Лопиш, акын Ж. Барбоза ж. б. эмгектениш­кен. 1960–70-жылдарда рев-ялык маанайдагы поэзия (К. Кунотинин ырлары), 1990-жылдары психол. детектив роман жанры (Алмейда «Эки бир тууган», 1994) жаралган. 20-к-дын 2-жарымынан сүрөт өнөрү өнүк­көн. Белгилүү сүрөтчүлөрү: Б. Барруш-Гиззи, Д. Ж. Корвалью, Л. Лопиш, Ж. Миранда, М. Фернандиш, М. Фигуэйра ж-а Ч. Фигуэйра ж. б. Эл ичинде карапа идиштерди кооздоо, жы­гачты оюу-чийүү, самандан буюм согуу, токуу, ар кандай кооздуктарды жасоо иштери кеңири таралган.

Ад.: Ряузова Е. А. Португалоязычные литературы Африки. М., 1972; Григорович А. А., Грибанов В. В. Кабо-Верде. М., 1988; Данилов П. П., Шмельков П. М. Република Кабо-Верде. Справочник. М., 2001; Кабо- Верде // БРЭ. Т. 12. М., 2008. Ө. Бараталиев, Ш. Керимова.