КАВКАЗ

КАВКА́З – Кара, Азов ж-а Каспий деңиздери­нин аралыгында жайгашкан табигый аймак. Россия, Грузия, Армения ж-а Азербайжандын чегинде. Түндүктө Кума-Маныч ойдуңунан түштүктө Армениянын Түркия ж-а Иран м-н чек арасына чейин созулат (түш. табигый чек ара­сы шарттуу алынган). Түн. К-ды, Кавказ өңдүрүн, Чоң К. тоо тармагын ж-а Закавказьени өзүнө камтыйт. Аянты 440,440 миң км²ден ашык. Тоо­луу рельеф басымдуу. Борб. абалды ээлеген Чоң Кавказ тоо тармагы – Россиянын гана эмес, жалпы Европанын да эң бийик жери; анын кыр бөлүгүн Башкы же Суу бөлгүч ж-а Каптал кырка тоолору түзөт. Анын бийик чокула­ры: Эльбрус (5642 м), Дыхсу (5203 м), Шхара (5068 м), Казбек (5033 м). Чоң К-дын кырка тоо­лору альп тибиндеги рельефи м-н өзгөчөлөнүп турат; көбү куэста тибинде, карст процесстери өрчүгөн (Воронцов, Жаңы Афон үңкүрлөрү, Са­таплиа ж. б.). Чоң К-дын түн. капталынан Кума- Маныч ойдуңуна чейин Кавказ өндүрү ээлейт; андагы Ставрополь дөңсөөсү Кубань-Азов бою ж-а Терек-Кума ойдуңдарынан бөлүп турат. Чоң К. түштүгүндөгү Колхида (батышында) ж-а Кура- Аракс (чыгышында) аккумуляциялык ойдуңда­ры аркылуу Закавказье тайпак тоолорунан бөлүнөт. Закавказье бүктөлүүдөн пайда болгон Кичи К. кырка тоосунан (Гямыш чокусу, би­йикт. 3724 м) ж-а жанартоодон пайда болгон Армян тайпак тоосунан (5165 м, Чоң Арарат чокусу) турат. Түш.-чыгышында бүктөлүүдөн жаралган Талыш тоосу (2477 м) ж-а Ленкоран ойдуңу жайгашкан. К. – Жер ортолук деңиз кырчоосундагы альп бүктөлүү аймагына кирген эпигеосинклиналь, бир аз бөлүгү эпиплатформа абалындагы тоолор. Орто бөлүгү өчкөн жанар­тоо конустары бар К. мегантиклинориясына туура келет. Кен байлыктарга бай: мунай (Баку, Грозный, Майкоп), газ (Краснодар, Ставрополь крайлары), темир (Дашкесан), таш көмүр, мар­ганец, жез, молибден (Тырныауз), коргошун ж-а цинк кенташтары (Садон), минералдуу бу­лактар.
К. мелүүн ж-а субтропиктик климат алкак­тарынын чет жакаларында жайгашкан. Түн. К. мелүүн, Закавказье субтропиктик алкактарга кирет. Январдын орт. темп-расы Кавказ өн­дүрүндө –2°Сден –5°Сге чейин, Закавказьеде 1– 6°С. Жайында К-дын батышы м-н чыгышынын темп-ралык айырмасы көбүрөөк байкалат. Июл­дун орт. темп-расы батышында 23–24°С, чыгы­шында 25–29°С. Тоолордо 2000 м бийикте ян­вардын орт. темп-расы –8°С, августтуку (эң жылуу ай) 13°С. Бийиктеген сайын бийик тоо­нун суук климаты кыр зонасында ниваль кли­маты м-н алмашат. Жылдык жаан-чачыны түздүктөргө 200 ммден (Кура-Аракс ойдуңу) 1800 ммге чейин (Колхида ойдуңу), тоолордо 2600 мм, айдарым батыш ж-а түш.-батыш кап­талдарында 4000 ммге чейин жетет. Жалпы аян­ты 1428 км²ге жеткен 2000дей мөңгү бар; ири-

Белалакан тоосу.

лери: Дыхсу, Безенги, Караугом, Цаннер ж. б. Дарыялары Каспий (Кура Аракс м-н, Сулак, Те­рек, Кума), Кара (Риони, Ингури) ж-а Азов (Ку­бань) деңиздеринин алаптарына кирет. Эң ири көлү – Севан. Ландшафты бийиктик алкактуулукка жара­ша ар түрдүү. Чоң К-дын түш., Кичи К-дын ж-а Талыш тоосунун түн. капталдарында жазы ж-а ийне жалбырактуу токойлордон турган суб­тропиктик токой ландшафты басымдуу. Чоң ж-а Кичи К-дын, о. эле Армян тайпак тоосунун бийик бөлүктөрүн жапыз өскөн альп шалбаа­сы, өтө континенттүү аймактарын шалбаалуу талаа ээлейт. Бийик кырларына гляциалдык­нивалдык ландшафт мүнөздүү. Кавказ өндүрүндө талаа, Закавказьеде жарым чөл ландшафттары басымдуу.
К-дын ландшафты, айрыкча түздүктөрүндөгү ж-а тоо этектериндеги талаа ж-а субтропик ал­кактары адамдардын аракетинен кыйла өзгөрүп кеткен. Айрыкча Чыгыш К-дын, Закавказье ой­дуңдарынын, Жавахети – Армян тайпак тоосу­нун чуңкурчактарынын ландшафты өтө өзгө­рүүгө дуушарланган. Кавказ өндүрүндө (аймагы­нын 60%тен ашыгы) ж-а Кура-Аракс ойдуңун­да (75%) агроландшафт басымдуулук кылат. Эрозия, жер астындагы суулардын деңгээлинин көтөрүлүшү, кыртышты шор басуу, суу каптоо ж. б. процесстер күчөөдө. Колхида ойдуңунун 40%ке жакын аянты кургатылган, токоюнун

Алазани-Авторан ландшафты.

50%тен ашык аянты кыйылып, анын ордуна субтропиктик мөмө-жемиш өсүмдүктөрү отур­гузулган. Саз кургатуучу каналдардын уз. 2100 кмден ашат. К-дын ландшафтын коргоо максатында коруктар уюшулган, алардын эң белгилүүлөрү: Кавказ, Теберда, Кабарда-Балкар, Түн. Осетин (Россия); Ажамети, Рица, Вашло­вани, Лагодехи (Грузия); Гиркан (Азербайжан); Хосров, Эренбуни (Армения) ж. б. Улуттук парктары: Сочи (Россия), Севан (Армения) ж. б. Заказниктер, табият эстеликтери да көп. «Ба­тыш Кавказ» (Россияда; Кавказ коругунун бир бөлүгүн, Чоң Тхач табият паркын, 3 табият эс­телигин камтыйт) Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине кирген. К. – курорттуу ири аймак­тардын бири; мында Кавказ Минералдуу суула­ры, о. эле Кара деңиздин жээгинде Анападан Ба­тумиге чейин курорттор жайгашкан. Туризм м-н альпинизмдин борбору.
К-да Азербайжан, Армения, Грузия, Краснодар

крайы, Ставрополь крайы, Дагстан, Ингуш­стан, Кабарда-Балкария, Түндүк Осетия, Чечен­стан жайгашкан.

Ад.: Кавказ. М., 1966; Мильков Ф. Н., Гвоздецкий Н. А. Физическая география СССР. Общий обзор. Европейская часть СССР. Кавказ. М., 1986; Заповед­ники Кавказа. М., 1990; Беручашвили Н. Л. Кавказ: ландшафты, модели, эксперименты. Тб., 1995.

Э. Н. Султаналиев.