КАЗАКТАР

КАЗАКТАР , к а з а к - о р у с т а р (түркчө эркин адам) – Россиядагы этностук-сословиелик топтор; орус жерлеринин четки түш. аймакта­рында жашаган элдердин 14-к-да калыптанган социалдык-этностук ж-а тарыхый жамааттары. Дон, Кубань, Оренбург ж-а Сибирь К-ынын ичинде орустар, украиндер басымдуулук кыл­ган, о. эле беларус, түш. славян, татар, мордва, башкыр, калмак, кумык, ногой, чечен, армян, түркмөн, бурят ж. б. элдердин топтору да К-дын курамына кирген. 15-к-дын башынан К. орус мамлекетине аскердик кызмат өтөй башташкан. 16-к-да Украинада Запорожье Сечи, Тер К-ынын ж-а Сибирь К-ынын жамааттары, Речь Поспо­лита м-н чектешкен аймакты украин К-ынын поляк өкмөтүнө кызмат кылган өзгөчө тобу, 17- к-дын ортосунда Чыгыш Украинада Слобода К-ы пайда болгон. К. Сибирь, Ы. Чыгыш ж-а Россиянын түш. аймактарындагы жаңы жер­лерди өздөштүрүүгө активдүү катышкан. 16–17- к-да К. кеңири автономияга ээ болушкан. Бар­дык маанилүү иштер аскер чөйрөсүндө чечилип, жамааттын башында атамандар турган. Орус өкмөтү акырындык м-н казак обл-тарынын ав­тономиясын чектеп, К-ды толугу м-н өздөрүнө каратууга умтулушкан. 17–18-к-да К. өз эркин­диги үчүн талбай күрөшүп, падышага каршы көтөрүлүштөргө жигердүү катышкан. С. Т. Ра­зин, К. А. Булавин, Е. И. Пугачёв сыяктуу көтө­рүлүштүн жетекчилери К-дан чыккан. Булавин­дин көтөрүлүшү (1707–09) талкалангандан ки­йин Дон К-ынын бир бөлүгү Кубанга, кийин Ос­мон империясына өтүп кетишкен. Е. И. Пугачёв­дун көтөрүлүшү (1773–75) жеңилген соң, Запо­рожье Сечи жоюлган. 18–19-к-да бир катар ка­зак аскерлери жоюлуп, падыша өкмөтүнө то­лук баш ийген жаңы аскерлер (Астрахань, Орен­бург, Кара-Деңиз, Сибирь, Кавказ, Забайкалье, Амур, К убань, Терек , Жети-Суу, Уссури) түзүлгөн. К-дын жалпы саны 4,4 млндон ашып, 63 млн теше жерге ээлик кылган. К-дын бар­дык аскерлери адм. ж-а аскердик жактан Ас­кер министрлигине баш ийген. К. 18 жаштан 20 жыл, 1909-жылдан 18 жыл аскердик кызмат өтөшкөн. 18–20-к-да К. Россиянын согуштук кампанияларынын баарына катышып, Жети жылдык (1756–63), Ата Мекендик (1812), Кав­каз (1817–64), Крым (1853–56) ж-а орус-түрк со­гуштарында айырмаланган. 19-к-дын аягы – 20- к-дын башында К. укук тартибин ж-а мамле­кеттин коопсуздугун камсыз кылууда кеңири пайдаланылган. Жарандык согуштун жүрүшүндө (1917–22) К. элдешкис эки лагерге бөлүнүп ке­тишкен. Көпчүлүгү А. П. Богаевский, А. И. Ду­тов, А. М. Каледин, П. Н. Краснов, К. К. Мамон­тов, Г. М. Семёнов, А. Г. Шкуронун команда­чылыгы алдында ак гвардиячылар, С. М. Будён­ный, Б. М. Думенко, Н. Д. Каширин, Ф. К. Ми­ронов жетектеген К. Совет бийлиги тарапта сал­гылашкан. Ак гвардиячылар талкалангандан кийин миңдеген К. чет өлкөгө кетүүгө аргасыз болгон. 1920-ж. К. катмар катары жоюлган. 1936-ж. казак-орустарга Жумушчу-дыйкан Кы­зыл Армиясына кызмат кылууга уруксат бери­лип, Кавказ дивизиясы түзүлгөн. Улуу Ата Ме­кендик согушта (1941–45) К. душманга каршы баатырдык м-н салгылашкан. 1990-жылдардын башында Россияда К. уюмдары кайра пайда боло баштаган. 1996-ж. январда РФ Президен­тинин алдында К. аскерлеринин башкы баш­кармалыгы түзүлүп, ал 1998-ж. РФ Президен­тине караштуу Казактар маселеси б-ча башкар­малыкка айланган. 1993-ж. «Кыргызстандагы Жети-Суу казакта­рынын уюму» (атаманы М. И. Бучнев) түзүлүп, 2003-ж. «Кайра жаралуу» маданий-экон. борбо­ру, 2006-жылдан «Кыргызстандагы Жети-Суу казактарынын республикалык уюму» (атаманы В. К. Бабичев) деп аталат. Уюмдун негизги мак­саты – К-дын үрп-адат ж-а салтынын негизин­де келечектеги муундарды мад-ттуулукка, спорт­ко, патриоттуулукка тарбиялоо, наркомания ж-а наркобизнеске каршы күрөшүү. Билим бор­бору, улуттук кийимдерин тигүү цехтери иш­тейт, 3 чиркөөсү бар. Казак ырларынын респ. фестивалы өткөрүлөт. «Союз 2007» фестивалы­нын чегинде «Зарница» казак хору эл аралык маданий программага катышат. «Казактар тынч­тык жана туруктуулук үчүн» гезити ж-а «Кыр­гызстандын Жети-Суу казак-орустары уюму» буклеттери чыгарылат. К. көп жашаган калк­туу конуштарда баштапкы жамааттары түзүл­гөн. «Кыргызстандагы Жети-Суу Казактарынын республикалык уюму» Россия К. союзунун бир бөлүгү ж-а Сибирь, Урал, Оренбург ж-а Жети- Суу К-ынын эл аралык уюмунун мүчөсү.

Ад .: Ист ория каз аче ства а зиа тск ой России. Екатеринбург, 1995. т. 1–3; Российское казачество / Отв. ред. Т. В. Таболина. М., 2003.