КАЗАК ХАНДЫГЫ

Кыргызстан Энциклопедия жана Терминология Борбору дан
Навигацияга өтүү Издөөгө өтүү

КАЗАК ХАНДЫГЫ (болжол м-н 1456–1847) – казак элинин алгачкы мамл. курамы. 1465– 66-ж. Жаныбек хан (Чыңгыз хандын тукуму Ба­рак хандын уулу) бир тууганы Керей экөө Абул­хайр хандан (көчмөн өзбектер) бөлүнүп, Могол­станга көчүп кетиши К. х-нын түзүлүшүнө өбөлгө түзгөн. Эсен-Бука хан аларга Чүй өзөнү­нүн төмөн жагындагы Козу-Башы деген жерди берген. Абулхайр хан өлгөндөн кийин, анын улусу бириндеп, элинин көбү Жаныбек м-н Ке­рейге келип, алар «өзбек-казактар» деп атала баштаган. Керей, Бурундук, өзгөчө Касым хан­дарынын (1503/11–1518) учурунда калкы 1 млн­го жеткен К. х. Дешти-кыпчакты кучагына ал­ган. Тахир хандын (1523–33) тушунда казактар­дын саны азайган ж-а ал бир нече жолу кыр­гыздарга келип, баш калкалоого аргасыз бол­гон. Мухаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Раши­ди» деген эмгегинде Буйдаш хандын тушунда казактар (20 миң ) азайып, ал өлгөндөн кийин Моголстанда казак калбаганын жазган. Акна­зар (1538–80), Шыгай (1580–82/86), Тобокел хан­дардын (1586–98) тушунда К. х. калыбына ке­лип, Эшим хандын (1598–1628/45) Турсунду (ка­таган ханы) жеңиши м-н кайрадан күчүнө кир­ген. 17–18-к-дагы Жуңгар хандыгынын чабуул­дарынан К. х. чыгыш, түш.-чыгыш аймактары­нан ажыраган. К. х. үч жүзгө (17-к-дын аягын­да), жүздөр өз алдынча бир нече хандыктарга бөлүнгөн (18-к-дын аягы–19-к-дын башында). Кенесары хандын өлүмүнөн (1847) кийин К. х. биротоло жоюлган.
Ад.: Вельяминов-Зернов В. В. Исследование о Касимовких царях и царевичах. СПб., 1864; Левшин А. И. Описание киргиз-казачьих орд и степей. А., 1996; Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. А., 1999; История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). В пяти томах. А., 2000.