БАЙТУРСЫНОВ
БАЙТУРСЫНОВ Ахмет, А х м е т Б а й т у р с ы н у у л у [28. (15). 1. 1873, азыркы Костанай облусу, Жангелдин району, Сарытүбек айылы - 8. 12. 1938, Алматы] - казак элинин 20-кылымдын башындагы улуттук-боштондук кыймылын жетектегендердин бири, мамлекеттик ишмер, акын, публицист, казак тили ж-а адабият таануу илимдеринин негиз салуучусу, алгачкы агартуучулардан. Торгойдогу эки жылдык орус-казак мектебин (1891), Оренбургдагы төрт жылдык мектепти (1895) бүтүргөн. 1895-1909-жылдарда Актөбө, Костанай, Каркаралы уезддериндеги орус-казак мектептеринде, Каркаралы шаардык окуу жайында эмгектенген. 1905-жылы 14500 адам кол койгон орус бийлигине жиберген Каркаралы петициясынын авторлорунун бири. Ошол мезгилден тартып, жандармдык көзөмөлгө алынып, губернатор Тройницкийдин буйругу м-н 1909-жылы Семей түрмөсүнө камалат ж-а атайын чечимге ылайык, казак аймагынан тышкары айдалып, Оренбург шаарына (1910-17) жер которуштурат. Бул жерде 1913- 18-жылдарда А. Бөкейханов, М. Дулатов м-н биргелешип, улуттук тунгуч «Алаш» гезитин чыгарышкан. Алар ошондой эле «Алаш» партиясы м-н «Алаш» өкмөтүн да уюштурууга түздөн-түз катышкан. Жалпы казак курултайында Алаш өкмөтүнүн окуу-агартуу комиссиясынын төрагалыгына, 1919-жылы өкмөттүн Торгой облустук бөлүмүнүн мүчөсү, РСФСР Эл комиссарлар Совети м-н Казак аскердик-революциялык комитетинин төрагасына орун басарлыкка дайындалган. Анын демилгеси м-н «Алаш ордонун» жетекчилери м-н мүчөлөрүнө Совет өкмөтүнүн кечирими жарыяланган. 1920-жылы В. И. Ленинге Совет өкмөтүнүн Казакстанды башкаруу ишиндеги кемчиликтерин сындаган кат жолдогон. Казакстан м-н Россиянын чегарасын аныктоо иштерине активдүү катышкан. 1919-жылы Костанай уездин Челябинск облусуна кошуу тууралуу чечимине каршы Байтурсыновдун саясий нааразылыгы уездди Казакстандын курамына калтырууга негиз болгон. 1920-25-жылдары Казак Республикасынын эл агартуу комиссары, илимий-адабий комиссиясынын, өлкөнү изилдөө коомунун төрагасы, Оренбургда, Ташкендеги эл агартуу институтунда, Казак мамлекеттик университетинде иштеген (казак тили м-н адабияты, маданияты боюнча лекция окуган). 1929-жылы Алаш кыймылын жетектеген 43 адамдын ичинде Байтурсынов да айыпталып, өлүм жазасына өкүм кылынган ж-а 1937-жылы атылган. Казак элинин 20-кылымдын башындагы азаттык үчүн күрөшүн, ой-мүдөөсүн чагылдырган «Кырк мисал» (1909), «Маса» (1911) аттуу чыгармалары жарык көргөн, ошондой эле орус классик-акындарынын чыгармаларын да которгон.