ДЕИЗМ

ДЕИ́ЗМ (лат. deus – кудай) – дүйнөнү кудай жараткан м-н анын кийинки өнүгүшүнө ал кий­лигишпейт деп эсептеген диний-философиялык окуу 17– 18-кылымдардын агартуучулары Кудайды аӊдап түшү­нүүнүн акыл-эстен башка жолу жок деп эсепте­ген. Бул термин христианчылыктын үч жактуу (үч түрдүү) Бир Кудай деген негизги диний дог­масын четке кагуу м-н өздөрүн динчил катары көрсөтүүгө далалаттангандарды мүнөздөө үчүн алгачкы жолу 1564-жылы колдонулган. Кийинче­рээк деисттер өздөрүн «табигый диндин» жак­тоочуларыбыз деп атай баштаган. Деизмдин негиз салуучусу – англиялык философ лорд Э. Г. Чербери. «Акыйкат жөнүндө трактат» аттуу эмгегинде акыл-эске таянган дин тууралуу идеяны өнүк­түргөн. 17–18-кылымдарда Франция, Англия ж. б. европалык өлкөлөрдө көп сандаган деисттер пайда болгон. Алар христианчылыктан ыйман окуусун көрүш­көн. Марксисттик адабиятта «Деизм» термини м-н ку­дайга ишенген, бирок, дүйнөнү илимдин рацио­налдуу методдору аркылуу түшүнүүгө умтулган философторду белгилешкен. Табият таануу илимдеринин батыштык көптөгөн өкүлдөрү Деизмди колдошот, анткени алар дүйнөнүн мый­зам ченемдүү, санжаптуу өзгөрүшүнөн, өнүгүшү­нөн Кудайдын бар экендигинин далилин кө­рүшөт.

Т. Абдылдабеков.