ДИЛБАЯН

ДИЛБАЯН , с о ч и н е н и е – автор өз оюн чыг­армачылык м-н жазуу жүзүндө ишке ашыруу иши; мектеп программасында колдонулуп келе жат­кан жазуу ишинин бир түрү. Ошондой эле ал кабыл алууда билимди баалоонун башкы сынамы ка­тары да кызмат кылат. Дилбаян жазуу илим да, өнөр да болуп саналат. Дилбаянда ошол чыгарманы жаз­ган автордун пикири, ички сезимдери, ой тол­гоолору чыгармачылык м-н кагазга түшүрүлөт. Дилбаян жа­зуу – текст түзүп, сөздү өстүрүү үчүн аткарылган окуу ишмердиги, ошондой эле автордун ички дүйнөсүн, турмуштук көз карашын калыптоочу тарбия­лоо каражаты ж-а эстетикалык табитти, ада­бий-коомдук түшүнүктү өстүрүү түрү болуп са­налат. Дилбаяндын тематикалык, жанрдык, стилдик жактары чексиз. Тематикасына карай Дилбаян экиге бөлүнөт: 1) адабий-чыгармачылык Дилбаянда программада өтүлгөн теманын негизинде окуучулар өз ойло­рун кагазга түшүрөт; 2) эркин темадагы Дилбаян ата­йын өтүлбөгөн, өз алдынча окулган чыгарма­лардын же көргөн фильм, спектакль, сүрөттөр­дүн, интернет материалдарынын, турмуштан алган таасирлеринин негизинде жазылат. Ай­рым окумуштуулар Дилбаянды козгогон маселеси­нин түрү боюнча үчкө (мүнөздөмө, адабий-сын, «эр­кин» темадагы) бөлүшөт. Дилбаянда текст тиби үч түр­дүү болот: а) баяндоо; б) сүрөттөө; в) ой жүгүртүү. Дилбаян жанрлар боюнча да бөлүнөт (көркөм, публицистикалык, илимий, адабий, репортаж, рецензия, портреттик очерк, салыштырма мүнөздөмө, аннотация, аңгеме, фе­льетон ж. б.), кээде ар түрдүү жанрлар арала­шып, андагы бир эле каармандын образын тал­доодо Дилбаяндын автору мүнөздөмөнү, портретти, адабий сынды ж. б. колдоно билиши анын окум­дуулугун арттырат. Дилбаян кара сөз, ыр, драма түрүндө жазылат, кыргыз мектептеринде көбүн­чө кара сөз түрүндөгүсү кездешет. Стилине ка­рай көркөм, публицистикалык, илимий стилдерде жазылышы мүмкүн, көп учурда бул үчөөнүн ширелишип, бири-бирин толуктап турганын да көрөбүз. Бир эле Дилбаяндын ичинде көркөм адабий чыгарма, илим­дин тили м-н бул же тигил көрүнүштү түшүн­дүрүү, коомдук актуалдуу меселелерди көтөрүп чыгуу да кездешет. Анда окуучу же автордун программалык материалдарды өздөштүрүү дең­гээли, түшүнүгү, кабылдоо табити, логикалык ой жүгүртүүсү, көз карашы, стили, орфографиялык ж-а пунктуациялык сабаттуулугу айкын көрү­нөт. Дилбаян аркылуу адам өзүн өзү чагылтат, ички дүйнөсүн ачат. Кыргыз адабиятын окутуу тарыхында Дилбаянды Б. Алымов («Жогорку класстарда жазуу жумуштарын жүргүзүүнүн айрым маселелери», 1968; «Мектеп сочинениеси», 1982), А. Муратов («Сочинение кандайча жазылат?», 1992), С. Рыс­баев («Окуучунун дилбаяны») изилдеген.

А. Муратов.