БАЙ барагынын баштапкы кодун көрүү

'''БАЙ '''- кыргыз коомунда малдуу, мүлктүү, жери, кыштоосу, жайлоосу бар социалдык топ. Ошондой эле Орто Азия, Казакстан аймактарында, Кавказдын айрым жерлеринде да көп сандаган мал, байлык күткөндөр ж-а ири жер ээлери Бай аталып, Октябрь Революциясынан кийин алар коомдук социалдык катмар - «эзүүчү» тап катары Совет бийлиги тарабынан «түп-тамырынан» жоюлган. Байыркы кыргыздын рун жазууларында, бүгүн&shy;кү күнгө чейин сакталып жеткен түрк тилдүү кол жазмаларда Бай деген аталыш кеңири кезде&shy;шип, мал-мүлкү бар адамдарга карата айтылган. Ири Байлар түмөндөгөн төрт түлүк малды, жа&shy;йыттарды же зор аймактагы айдоо аянттарды менчиктеген. Мисалы, Кочкор өрөөнүндөгү Шамен Сейит уулунун 2000 жылкысы, 3000 кою, 200 төөсү, 300 ую; Солтон-Сары м-н Кара-Кужурду ээлеген Калча байдын 10 000 кою, 1000 жылкысы, 200дөй топозу болгон. Калчанын малын 21 койчу, 15 жылкычы баккан. Дыйканчылык өнүккөн аймактардагы Байлар ири жер ээлери бо&shy;лушкан. Куршабдык Ташмамат бай 250, алабу&shy;калык Калмабай 270 танап (1 танап - 1/6 ''га'' жакын) жер ээлешкен. Бай кыргыз коомунда ба&shy;раандуу орун ээлеген. Алар коомдук мамиледе ж-а чарба башкарууда уюштургуч, жаратуучу катары маанилүү роль ойногон. Б. Солтоноев&shy;дин жазганына караганда кыргыз байлары төртке бөлүнгөн: 1) «чоң Бай». Калк арасында күткөн аброюна карата, сөөлөттүү жүрүм-турумуна жа&shy;раша аларга «мырза Бай», «март Бай», «уюткулуу Бай» деген ызааттоо эпитети колдонулган. Уюткулуу Бай, демек, байлык атадан балага калып, анын көлөмү кемибегендерге карата айтылган. Бай адамдын таза кийинип, мырзалык жүрүм-туру&shy;му м-н эл башкарып, колунда бар байлыгына чиренбестен букараларына, коңшу-колоңдоруна кайрылып жардам кылып турушу анын март&shy;тыгын билдирген. Адатта чоң Байдын саясий&shy;-коомдук статусу манаптарга жакын болуп, алар бийлик ишине олуттуу таасир көрсөтө алышкан; 2) «сараң Бай» - сараңдыгынан улам калк арасында аларды «чык татырбас Чыйбыл Бай» деп да аташкан; 3) «сасык Бай же кокуй Бай» - алар мал туягын санап, үйүнөн ырымга да кан чыгарбастан, өлгөн жандыктын этин жешкен. Жакшы кийинип, кенен ичип-жегенди жаман көргөн; 4) «жеке мерез Бай», «макоо Бай» - алар жанына коңшу жолотпостон, жайы-кышы жал&shy;гыз конгон. Буюм сураса урушуп, берген эмес. «Жаман атка жал бүтсө, жанына торсук бай&shy;латпайт, жаман эрге мал бүтсө, жанына коңшу кондурбайт» деген макал ошондон калса керек. Совет идеологиясы бай адамдар ж-а байлык тууралуу атайылап терс көз караш таратып, Совет бийлиги алгачкы жылдардан эле Байга чек&shy;төө саясатын жүргүзгөн. 1927-28-жылдарда Кыргызстан&shy;да жүргүзүлгөн жер-суу реформасынын учурунда 494 байдын жеке менчик чарбасы жоюлуп, 3447 оокаттуу чарба кысымга алынган ж-а алар&shy;дын 17277 ''га'' жери коомдоштурулган. 1929-жылы Кыргыз АССР БАКтын ири Байлар м-н манап&shy;тарды республиканын чегинен сырткары жер которуш&shy;туруу жөнүндөгү чечимине ылайык, оокаттуу чарба ээлеринин көпчүлүгү үй-бүлөсү м-н башка жак&shy;тарга (Украина) айдалган. Ал эми жеке чарба&shy;ларды коллективдештирүүнүн негизинде «Байлар&shy;дын калдыгы» тап катары биротоло жок кы&shy;лынган. Идеологиялык жобого ылайык, аларга каршы күрөш социалисттик революциянын мыйзамы катары түшүн&shy;дүрүлгөн. Илимий эмгектерде, адабий чыгармаларда кыргыз Байлары асыресе ачкөз, каардуу ж-а ке&shy;дей-кембагалдын канын соргон мите сыяктуу сүрөттөлгөн. Совет бийлигинин саясаты ошол мезгилдеги кыргыз маданиятынын, кыргыз руху&shy;нун нукура интеллектуалдык өкүлдөрүн «Бай» деген шылтоо м-н эзүүчү тап катары жок кылып жибергендиги маалым. КР эгемендикке ээ болгону өлкөдө жеке менчикке негизделген коомдук өзгөрүүлөрдүн шартында жеке ишка&shy;налар, окуу жайлар, мектептер, дарылоо меке&shy;мелери ж. б. ачылып, адамдарга өз алдынча байлык топтоого мүмкүндүктөр берилди. Учурда өлкөдө иши м-н таанылган жеке ири ишкана ээлери, бай ишкерлердин катары күн санап өсүүдө.

''М. Кожобеков.'' 
[[Category: 2-том, 1-69 бб]]