ЕГИПЕТ (Египет Араб Республикасы) барагынын баштапкы кодун көрүү

'''ЕГИ&#769;ПЕТ , '''Е г и п е т А р а б Р е с п у б л и к а&shy;с ы – Африканын түн.-чыгышындагы ж-а Азия&shy;нын Синай ж. а-ндагы өлкө. Суэц булуӊундагы ж-а Кызыл деӊиздеги айрым чакан аралдар да Е-ке таандык. Түндүгүнөн Жер Ортолук деӊиз,
чыгышынан Кызыл деӊиз, Суэц, Акаба булуӊ- дары м-н чулганып, батышынан Ливия, түш&shy;түгүнөн Судан, түн.-чыгышынан Израиль ж-а

[[File:ЕГИПЕТ13.png | thumb | none]]
Палестина м-н чектешет. Е. Европа, Америка
өлкөлөрүн Азия ж-а Чыгыш Африка өлкөлөрү м-н байланыштырган эл аралык аба ж-а деӊиз жолдорунун кесилишинде жайгашкан. Е-тин аймагынан Атлантика океанын Инди океаны м-н туташтырган кыска деӊиз жолу – Суэц ка&shy;налы өтөт. Аянты 1001,4 миӊ ''км''<sup>2 </sup>(анын 96%и
чөлдүү аймак). Калкы 72,5 млн (2007). Мамл. тили – араб тили. Акча бирдиги – Е. фунту. Борбору – Каир шаары. Адм. жактан 27 муха&shy;фазага (губернаторлукка) бөлүнөт (к. табли&shy;цаны).
Е. – БУУнун (1945), ЮНЕСКОнун, Африка сою&shy;зунун (1963), Араб өлкөлөр лигасынын (1945),
Ислам конф-я уюмунун (1969), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1995), ЭВФтин (1945) ж. б. уюм&shy;дардын мүчөсү.
Таблица бар
<table>Таблица бар </table> 
==Мамлекеттик түзүлүшү. ==
Е. – унитардык рес&shy;публика. Конституциясы 1971-ж. кабыл алын&shy;ган. Башкаруу формасы – президенттик респуб&shy;лика. Мамлекеттин ж-а аткаруу бийлигинин башчысы – президент. Мыйзам чыгаруу бийли&shy;ги Элдик жыйынга ж-а Консультациялык ке-
ӊешке таандык. Аткаруу бийлиги премьер-ми&shy;нистр башында турган өкмөт (министрлер сове&shy;ти) тарабынан да ишке ашырылат. Бийликтин президентке ж-а өкмөткө да көз каранды эмес жалгыз бутагы – сот системасы.
Е-ке көп партиялуу система мүнөздүү. Негиз&shy;ги саясий партиялары: Улуттук демокр. партия, Социалисттик эмгек партиясы, Либералдык-со&shy;циалисттик партия ж. б.

==Табияты. ==
Өлкөнүн субтропик ж-а тропик кеӊ- диктериндеги абалы жаан-чачындын аз жаа&shy;шы климатынын кургакчыл, чөл ж-а жарым
чөл ландшафттарынын басымдуу болушуна
шарт түзгөн. Чарба тиричилиги негизинен Нил&shy;дин өрөөнүн ж-а дельтасын (өлкөнүн аянтынын 3%ке жакыны), оазистерди, о. эле айрым деӊиз жээктерин ээлейт. Жер Ортолук деӊиз жээги Нилдин дельтасынан 1000 ''км'' батышты карай жапыз, таштак, жардуу, дельтадан чыгышты

[[File:ЕГИПЕТ14.png | thumb | Нил өрөөнүндөгү оазис .]]
карай кумдуу саяӊдар мүнөздүү жантайыӊкы
өндүрлөр, дельтасынын өзү жапыз лагуналуу. Кызыл деӊиздин жээги (уз. 1900 ''км''дей) негизи&shy;нен тик капталдуу бийик тоолор м-н чектеш&shy;кен кууш пляждуу тилке. Жээгин деӊизден ко&shy;ралл рифтүү жазы тилке бөлүп турат.
<br>Е-тин басымдуу бөлүгүн бийиктиги 300 ''м''ден
1000 ''м''ге жеткен платолор ээлейт; алар – ''Ливия''
кан. Кызыл деӊиз, Суэц ж-а Акаба булуӊдары грабендерин чектеп турган жаракалар Чыгыш Африка жаракалар системасына кирет. Плат&shy;форманын калканында темир, цинк, коргошун, калай, молибден, хром, никель, берилий, тан&shy;тал, ниобий, алтын, платформанын жабынды&shy;сын түзгөн чөкмө тектерде фосфорит, темир, таш көмүр, марганец рудалары, о. эле гипс, кайнат&shy;ма туз, курулуш материалдары, Суэц булуӊун&shy;да нефть, газ кендери бар.
<br>Климаты негизинен чөлдүү болгондуктан, аба&shy;нын темп-расы сутка ичинде кескин өзгөрөт. Эӊ суук айы – январдын орт. темп-расы түндүгүндө 11–12°С, түштүгүндө 15–16°С, эӊ жылуу айы – июлдуку түндүгүндө 25–26°С, түштүгүндө 30– 34°С. Суткалык орт. темп-расынын жылдык
өлчөмү 7000–9000°С; мындай темп-ралык шарт
(эгерде ным жетиштүү болсо) жылына бир нече түшүм алууга мүмкүндүк түзөт. Бирок өлкөнүн ба&shy;сымдуу бөлүгүндө жылына 100 ''мм''ге чейин гана жаан-чачын жаагандыктан, дыйканчылык сугат-
''чөлү'' (өлкөнүн <sup>2</sup>/
бөлүгү), ''Араб чөлү, Нуби чөлү''.
ка муктаж. Жер Ортолук деӊиздин жээк зона-
Ливия чөлүнүн түндүгүндө ж-а чыгышында таш&shy;туу (''хамада'') ж-а шагылдуу (''серир'') чөлдөр ба&shy;сымдуу; аларга узатасынан (650 ''км''ге чейин) со&shy;зулган кум жалчалары мүнөздүү: Ливия чөлүнүн батышында бархандарынын бийикт. 300 ''м''ге жеткен кумдуу чөл мейкиндиги жатат. Ливия ж-а Араб чөлдөрүнүн таштак платолорун Нил

[[File:ЕГИПЕТ15.png | thumb | Араб жарым аралындагы хамада (таштуу чөл).]]
д. кесип өтөт; анын Е-тин аймагындагы уз. 1200 ''км''дей, жазылыгы түштүгүндө 1–3 ''км'', түн&shy;дүгүндө 20–25 ''км''ге чейин. Платолор чыгышты карай акырындап, 2000 ''м'' бийиктикке чейин көтөрүлүп, Кызыл деӊизге ж-а Суэц булуӊуна тик түшөт. Түн.-чыгышындагы Синай ж. а. өл&shy;көнүн эӊ бийик бөлүгү (2737 ''м'', Катерин чоку&shy;су). Маанилүү түздүктөрү деӊиз жээктеринде, Нилге чектеш жерлерде, негизинен өлкөнүн түн.-батыш бөлүгүндө жайгашкан; анда деӊиз деӊгээлинен төмөн жаткан ойдуӊдар (Каттара, 133 ''м''; Файюм, 43 ''м'') бар.
<br>Е. ''Африка платформасынын'' түн.-чыгышынан
орун алган. Өлкөнүн түш.-чыгыш зор бөлүгүн Нуби–Араб калканынын капталы ээлейт. Анда
Чыгыш чөлү тектон. көтөрүлүүсү, Нил синек&shy;лизасы, Нуби антеклизасы, түн.-батыш бөлүгүн&shy;дө Ливия-Синай перикратон ийилүү зонасы, түрдүү багыттагы тектон. жаракалар жайгаш&shy;сында гана кыш мезгилинде жаан-чачындын
өлчөмү 200–400 ''мм''ге жетет. Жаз мезгилине түштүктөн же түш.-батыштан (Сахарадан) кур&shy;гак ж-а ысык – х''амсин'' шамалы 50 күндөй өтө катуу согуп турат.
<br>Өлкөнүн аймагы аркылуу туруктуу аккан дарыя ж-а калкты суу м-н камсыз кылуучу не&shy;гизги булак – ''Нил'' дарыясы. Ал Чыгыш Афри&shy;ка бөксө тоосунан башталып, Жер Ортолук деӊизге куят; Нил д-нын суусунун жарымы Юсуф д. аркылуу Биркет-Карун көлүнө куят.
Чатында аянты 24 миӊ ''км''<sup>2 </sup>болгон көп салалуу ж-а көлдүү дельтаны пайда кылат. Асуан пло&shy;тинасы курулгандан кийин өлкөнүн түштүгүндө ири суу сактагыч (сыйымд. 164 млрд ''м''<sup>3</sup>) пайда болгон. Нилдин суусу жайдын аягы – күздө ки&shy;рет; агымы негизинен плотиналар системасы ар&shy;кылуу жөнгө салынып турат. Жер астындагы сууларга да бай, алар оазистерде кеӊири пайда&shy;ланылат.
<br>Климатынын өтө кургакчылдыгына байла&shy;ныштуу топурак, өсүмдүктөрү начар өөрчүгөн. Маданий өсүмдүктөр ээлеген Нилдин өрөөнүнөн,

[[File:ЕГИПЕТ16.png | thumb | Асуан плотинасы.]]
13*

[[File:ЕГИПЕТ17.png | thumb | none]]
анын дельтасынан ж-а оазистерден башка ба&shy;сымдуу бөлүгүндө өсүмдүктөр дээрлик жокко эсе. Начар өөрчүгөн скелеттүү топурактар, шор жер&shy;лер кездешет. Нил д-нын өрөөнүндөгү ж-а дель&shy;тасындагы топурак кыртышы өтө баалуу, ал байыркы ж-а азыркы аллювий тектеринде ка&shy;лыптанып, суу ташкындаганда сиӊимдүү зат&shy;тар м-н толукталат; бирок дыйканчылыгы су&shy;гаруунун алаптык системасына туруктуу өтүү&shy;сүнө байланыштуу минералдык жер семирткич&shy;ке дайыма муктаж. Чөл ж-а жарым чөлдөрдө дан өсүмдүктөрүнүн ж-а ксерофит бадалдарынын айрым түрлөрү кездешет.
<br>Е-тин аймагы табиятынын өзгөчөлүктөрү б-ча төмөнкү физ.-геогр. райондорго бөлүнөт: Н и л ө р ө ө н ү – сугарылма маданий ланд&shy;шафттуу регион. Н и л д и н д е л ь т а с ы н д а ирригациянын негизинде түзүлгөн маданий ланд&shy;шафт көлдөр ж-а айрым саздак жерлер м-н айка&shy;лышат. Л и в и я ч ө л ү – көчмө кумдар пайда кылган рельефтин формасына жараша калып&shy;танган чөлдүү ландшафт. А р а б ч ө л ү ж-а Н у б и ч ө л ү н ү н т ү н д ү г ү – плато ж-а дөӊсөөлөрдүн тилмеленген жерлериндеги таш&shy;туу ж-а шагылдуу чөлдөр. Ж е р О р т о л у к д е ӊ и з ж э э к т е р и – жер ортолук деӊиздик табияттын айрым элементтери мүнөздүү ж-а ма&shy;даний ландшафтка көбүрөөк айландырылган түздүктүү аймак. С и н а й ж а р ы м а р а л ы – Суэц каналы ж-а Кызыл деӊиздин Акаба булу-
ӊу м-н чектешкен, мезгил-мезгили м-н агым пайда болуучу сайлар (уэддер) ж-а аларды бой&shy;лой өскөн суйдаӊ өсүмдүктөр мүнөздүү жарым
чөлдүү аймак.

==Калкы==
. Негизги калкы (94%; 2005) египеттик&shy;тер (арабдар). Алар негизинен Нил д-нын
өрөөнүндө ж-а анын дельтасында, Суэц кана&shy;лын жээктей, оазистерде отурукташкан. Асуан&shy;дан жогору, Нил өрөөнүндө – нубилер, Кызыл деӊиздин жээгиндеги чөлдөрдө көчмөн бедуин&shy;дер, Сива оазисинде – берберлер, шаарларда, о. эле европалыктар м-н азиялыктар (армян&shy;дар, сириялыктар, гректер, италяндар, француз&shy;дар, англистер ж. б.) жашайт. 1960-жылдары төрөлүүнү чектөө б-ча мамл. программа түзүлгөн. Натыйжада 1960-жылдардан 1990-жылдарга
чейин төрөлүү 1000 адамга 46дан 28ге чейин, ал
эми өлүм-житим 20дан 8,5ке чейин кыскарган. 1990-жылдарда калктын табигый өсүүсүнүн жыл&shy;дык орт. темпи 2% болсо, 2006-ж. 1,8%ти түзгөн. Калктын курактык структурасында эмгекке жа&shy;рамдуу курактылар (15–64 жаштагылар) басым&shy;дуу – 62,9%, 15 жашка чейинки өспүрүмдөр – 32,6%, 65тен ашкандар – 4,5%. Калкынын жа&shy;шынын күтүлгөн орт. узактыгы 71,3 жыл (эркек&shy;териники 68,8, аялдарыныкы 73,9 жыл). Шаар кал&shy;кы 43,9%. Калкынын орт. жыштыгы: 1 ''км''<sup>2 </sup>жерге 73 адам. Экон. активдүү калктын 58%и тейлөө
чөйрөсүндө, 28%и а. ч-нда, 14%и ө. ж-нда иш&shy;тейт. Мамл. дини – ислам. Ири шаарлары: Каир

[[File:ЕГИПЕТ18.png | thumb | none]]
[[File:ЕГИПЕТ19.png | thumb | Каирдин жалпы көрүнүшү.]]
(калкынын саны 7,9 млн; 2007), Александрия
(3,9 млн), Эль-Гиза (2,5 млн), Шубра-эль-Хейма
(1,0 млн), Порт-Саид (555 миӊ), Суэц (0,6 млн) ж.б.

==Тарыхы. ==
Е-тин Рим каратканга чейин тары&shy;хын ''Египет'' Байыркы макаласынан кара.
Рим империясы кулагандан (395-ж.) кийин Е. Византиянын провинциясы болуп калат. Б. з. 7-к-нда Е-тин калкы христиан динин ка&shy;был алат. 639–42-ж. арабдар басып алган соӊ,
өлкөдө ислам дини м-н араб тили жайылып, мад-ты бийик деӊгээлге жетет. Аббасиддер (9– 10-к.) халифаты кулагандан кийин Е. көз ка&shy;рандысыздыкка жетип, Фатимиддер (969–1171) ж-а Айюбиддер (1171–1250) династияларынын тушунда экономикасы жогорулап, саясий жак&shy;тан да бир топ кубаттанат. 1250-ж. Е-ти мам&shy;люктар басып алат. Е. Осмон империясына ка&shy;раган мезгилде (1517–1914) египеттиктер бош&shy;тондук үчүн далай ирет күрөшкө чыгып, түрк султанынын бийлигин кыйла начарлаткан. Е. пашасы Мухаммед Алинин (1805–48) тушунда Е. өз алдынча мамлекет болуп турган.
19-к-дын ортосунда англ. ж-а франц. капи&shy;талдын тарала башташы м-н Е-те абал татаал&shy;дай баштап, Суэц каналын куруу учурунда айрыкча күч алат. 1879-ж. «Египет египеттик&shy;тер үчүн» деген ураан м-н Е-тин тунгуч улуттук саясий уюму «Ватан» чыгат. 1881-ж. Ораби паша (Араби-паша) башында турган төбөлдөргө ж-а
чет элдик колониячыларга каршы Каир гарни&shy;зону көтөрүлөт. Улуттук-боштондук кыймылы басылган соӊ, Е. Улуу Британия тарабынан ок&shy;купацияланган. 1914-ж. Улуу Британиянын протектораты болуп жарыяланган.
<br>Биринчи дүйнөлүк согуштан кийин улуттук&shy;боштондук кыймылдын 1919–21-ж. күчөшүнөн улам, 1922-ж. Улуу Британия Е-ти көз каран&shy;дысыз королдук деп таанууга аргасыз болот. Би&shy;рок Улуу Британия Е. королунун ж-а анын өк&shy;мөтүнүн тышкы ж-а ички саясатында үстөмдүгүн сактап, Суэц каналынын аймагында аскерлерин кармап турган. 1936-ж. Англия-Египет келиши&shy;ми түзүлүп, Е-ке бир аз көбүрөөк укук берилген,

[[File:ЕГИПЕТ20.png | thumb | none]]
бирок бийлик Улуу Британиянын колунда кала берген.
<br>Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин Е-те улут&shy;тук-боштондук кыймыл күч алат. 1948–49-ж.
Араб-Израиль согушунда Е. жеӊилүүгө дуушар болгон. Армияда Гамаль Абдел Насер башын&shy;да турганЭркин офицерлер» деген жашыруун саясий уюм түзүлгөн. Ал уюм рев-ялык төӊкөрүштү
жетектеп, натыйжада 1953-ж. 18-июнда Е. респ. болуп жарыяланган. Өлкөдөн англ. аскерлер
чыгарылып, Суэц каналы мамлекеттештирил&shy;ген. 1956-ж. Англия-Франция-Израилдин бир&shy;гелешкен агрессиясына египет аскерлеринин каршылык көрсөтүүсүнүн натыжайсында агрес&shy;сорлор өлкөдөн чыгууга аргасыз болот. 1967-ж.
«алты күндүк согуштун» жүрүшүндө Израиль Синай ж. а-н Суэц каналына чейинки Е. айма&shy;гын басып алат. 1968-ж. Насер «30-март програм&shy;масын» жарыялап, агрессияга каршы күрөшкө бардык каражатты жумшоого чакырган. Прези&shy;дент Насердин өкмөтү бир топ социалдык-экон. реформаларды жүргүзгөн (к. ''Насер Гамаль Аб&shy;дель''). Насер өлгөндөн кийин (1970) президент&shy;тикке Анвар Садат (1971) келген. Бул учурда менчик капитал үстөмдүк кыла баштаган. 1973-ж. Е. «октябрь согушу» деп аталган согуш&shy;тук аракеттерин баштап, Синай ж. а-н Израиль аскерлеринен акырындык м-н бошото баштаган. 1979-ж. Египет-Израиль тынчтык келишими&shy;нин түзүлүшү м-н эки өлкөнүн ортосундагы чыр&shy;чатак толук чечилген. 1981-ж. А. Садат мусул&shy;ман фундаменталисттеринин жашырын тобунун («аль-Жихад аль-Жадид» – «Жаӊы Жихад») мүчөлөрү аркылуу өлтүрүлгөн. Анын ордуна кел&shy;ген Х. Мубарак Ж. Чыгышты тынчтык зонасы&shy;на айландыруу сунушу м-н дүйнөлүк коомчу&shy;лукка кайрылган. 1982-ж. Е-ке Израиль тара&shy;бынан Синай ж. а. толугу м-н (Таба анклавы 1989-ж.) кайтарылган. 1984-ж. Е. Ислам конф-я уюмуна кайрадан мүчө болуп калган. Иран-ирак согушунун (1980–88) жүрүшүндө Иракка колдоо көрсөтүп, Перс булуӊундагы өлкөлөр м-н ас&shy;кердик, экон., саясий байланыштарын кеӊейт&shy;кен. Е. тышкы саясатын көз карандысыз ба&shy;гытта жүргүзүүгө умтулат.

==Экономикасы. ==
Е. – агрардык-индустриялуу өл&shy;кө. 2006-ж. ИДПнин көлөмү 328,1 млрд АКШ долларын түзгөн (араб өлкөлөрүнүн ичинен Сауд Арабиясынан кийинки 2-орунда), а. и. өнөр жайынын үлүшү 35,5%, а. ч-ныкы 14,7%, тей&shy;лөө чөйрөсүнүкү 49,8%. Аны киши башына бө&shy;лүштүргөндө 4200 доллардан туура келет. Валю&shy;танын кыйла бөлүгү экспорттон, а. и. негизи&shy;нен нефть м-н газдан (11,5 млрд доллар) ж-а эмгек мигранттары которгон акчадан түшөт.
<br>Индустриялаштыруу процесси башталганга
чейин, 1960-жылдары Е-тин экономикасында а. ч. үстөмдүк кылган (азыр да а. ч-нда эмгек ресурсунун 40%ке жакыны иштейт). 1970-жыл&shy;дары негизги экспорттук продукция пахта бол&shy;гон, кийин алдыга нефть чыккан.
<br>Е-тин аймагынын 97%ке жакынын чөл ээле&shy;гендиктен, а. ч. бир нече оазисте гана өнүккөн. Кайрак жерлери негизинен Жер Ортолук деӊиз аймагындагы кууш тилкени гана түзөт. А. ч-га жарактуу жеринин жалпы аянты 3,3 млн ''га'' (өлкөнүн аймагынын 3,3%ин ээлейт), анын

[[File:ЕГИПЕТ21.png | thumb | Нилдин өрөөнүндөгү айыл ландшафты.]]
97%и Нилдин өрөөнүн ж-а дельтасын ээлейт. Күрдүү аллювий топурагы ж-а инсоляциянын узактыгы түрдүү а. ч. өсүмдүктөрүн өстүрүүгө өтө ыӊгайлуу шарт түзөт. Бирок, дренаж система&shy;сын түзүү анча жолго коюлбагандыктан, топу&shy;рак кыртышын шор басуу проблемасы пайда бо&shy;лууда. А. ч-га жарактуу жерин киши башына бөлүштүргөндө (0,45 ''га''; 2007) дүйнөдө акыркы орунду ээлегени м-н пахтага, күрүчкө, жашыл&shy;чага, сүт продукциясына болгон ички муктаж&shy;дыгын толук, канттын 80%ин, эттин 75%ин камсыз кылат. А. ч-нын негизги тармагы – су&shy;гат дыйканчылыгы (а. ч. продукциясынын 75%тен ашыгын берет). А. ч-га жарактуу жер&shy;дин 85%ке жакыны сугарылат (негизинен Нил&shy;дин суусу м-н); ирригациялык каналдардын жалпы уз. 33,2 миӊ ''км'' (2005). Экспортко чыга&shy;рылчу негизги а. ч. өсүмдүгү – ичке булалуу пах&shy;та; аны даярдоо б-ча Е. дүйнөдө 1-орунда. Ан&shy;дан сырткары шалы, бал камыш, о. эле буу&shy;дай, ак жүгөрү (сорго), жүгөрү, буурчак, шаар айланасында жашылча-жемиш, оазистерде кур&shy;ма пальмасы өстүрүлөт. А. ч. өндүрүшү өнүккөн негизги райондору: Нилдин дельтасы (айыл кал&shy;кынын 60% эмгектенет; мында шалы, пахта, буурчак, жемиш, жашылча); Каирдин айлана&shy;сы (негизинен жашылча); Ортоӊку Е. (шалы, жүгөрү, ак жүгөрү, бал камыш, жашылча); Фай&shy;юм оазиси (шалы, беде, жүгөрү, буурчак, ак жүгөрү, жашылча); Жогорку Е. (бал камыш, буудай, буурчак, беде, шалы). Жайыты тар бол&shy;гондуктан, мал чарбасы анча өнүккөн эмес; не&shy;гизинен уй, буйвол, эчки, кой, төө, жылкы, ка-

[[File:ЕГИПЕТ22.png | thumb | Бал камыш жыйноо.]]
чыр ж. б. асыралат. Жер Ортолук деӊиздин жээк тилкесинен, көлдөрдөн ж-а Нилден балык кар&shy;малат (жылына 900 миӊ т).
<br>Ө. ж-нын негизги тармагы – нефть-газ өн&shy;дүрүшү, ал ИДПнин 12%ин, товардык экспорт&shy;тун 40%тен ашыгын түзөт. 2005-ж. суткасына 696 миӊ баррель нефть, 34,7 млрд ''м''<sup>3 </sup>газ
өндүрүлгөн. Нефть Суэц каналы зонасынан, Си&shy;най ж. а-нан, батыштагы чөлдөн, газ Алек&shy;сандрияга жакын, Нил дельтасынан, Ливия
чөлүнөн казылып алынат. Электр-тех. ж-а ма&shy;шина куруу ө. ж. ишканалары даяр тетиктер&shy;ден муздаткыч, телевизор, жеӊил ж-а жүк та&shy;шуучу автомобилдерди, автобус, трактор курап
чыгарат. Цемент ж-а фосфат чыгаруу өнүккөн.
<br>Отун-энергетикалык ресурсун жерг. нефть, о. эле газ, гидроэлектр энергиясы (Асуандагы өлкө ичинде пайдаланылат. 2003-жылдан Эль-
Ариш – Таба – Акаба (Иордания); Эль-Ариш – Таба – 248 ''км'', Таба – Акаба – 16 ''км'') газ куурла&shy;ры иштейт. Е. өз ресурстарынын эсебинен электр энергиясына болгон муктаждыгын толук кам&shy;сыз кылат. 2005-ж. 95,1 млрд ''кВт⋅саат'' электр
энергиясы өндүрүлгөн; анын 1 млрд ''кВт⋅сааты''
экспортко чыгарылат (2001-жылдан). Электр&shy;энергиясынын 79%и ЖЭСке, 21%и ГЭСке туу&shy;ра келет. Каирден түштүктө – Эль-Курайматта гелиостанция, Хургадада (Эль-Гурдака) шамал электр курулмасы иштейт.
<br>Кара металлургия ө. ж. жерг. сырьёнун (Эль-
Гедида темир кенташынын) негизинде иштейт (жылына 3 млн т). Ири металлургия комбина&shy;ты (жылына 4,4 млн т болот өндүрөт), кокс&shy;химия з-дду, о. эле Суэцте, Александрияда, Са&shy;дат-Ситиде з-ддор иштейт. Түстүү металлургия&shy;нын негизги продукциясы алюминий (жылына 250 миӊ тга жакын алюминий өндүрөт). Химия
ө. ж. негизинен кальцийленген сода (Александ&shy;рияда), натрий сульфаты, минералдык жер се&shy;мирткич (азот, фосфор жер семирткичтерин)
чыгарат. Нефть-химия комплекстери Эль-Ами&shy;рияда (Александрияга жакын), Эль-Файюмда курулган. Машина куруу ө. ж-нда металл кесүүчү станок, т. ж. вагонун, трактор чыгарып, авто&shy;мобиль ж-а авиа чогултуучу ишканалары иш&shy;тейт. Тиричилик техникаларын (муздаткыч, теле&shy;ж-а радиоаппаратура ж. б.) чыгаруучу иш&shy;каналары, кеме куруу верфи (Порт-Саидде) бар. Аскер ө. ж-нын да мааниси зор (курал, ракета, сооттолгон танк техникасын чыгарат). Текстиль
ө. ж. эзелтен өнүккөн (кебез, жүн, жибек, син&shy;тетика кездемелери ж. б.). Тамак-аш ө. ж-нын

[[File:ЕГИПЕТ23.png | thumb | Суэц каналынан өткөн автомобиль көпүрөсү.]]
маанилүү тармактары – ун, май, эт-сүт, кант, алкоголь ичимдиктерин, суусундук чыгарат.
<br>Тейлөө чөйрөсү да өнүккөн. Негизги киреше&shy;ни эл аралык туризм (2006-ж. 6,5 млрд доллар&shy;ды түзгөн), Суэц каналы аркылуу өткөн чет
өлкөлөрдүн кемелеринен алынган акы (пошли&shy;на) берет (3,9 млрд доллар; каналдын өткө&shy;рүмдүүлүгү 18,4 миӊ кеме). 2006-ж. 8,7 млн ту&shy;рист (негизинен Европадан) келген. Туристтик

[[File:ЕГИПЕТ24.png | thumb | К ы зы л де ӊ изд ин жээгиндеги Хургада курорту.]]
бизнесте 1,6 млн адам алектенет; 170 миӊ орун&shy;дуу 1200дөн ашык мейманкана иштейт. Рекреа&shy;циянын негизин ыӊгайлуу табият-климаттык ресурстары (негизги курорттору Кызыл ж-а Жер Ортолук деӊиздердин жээктеринде жайгашкан) ж-а ар кайсы замандын маданий, тарыхый эс&shy;теликтери түзөт; туризмдин экол., ишкердик, спорттук ж. б. түрлөрү, дейвинг өнүгүүдө. Е-тин кредиттик мекемелер системасы 54 банктан ту&shy;руп, ал өз ичине Е-тин Борб. банкын, 27 ком&shy;мерциялык банкты (4 мамл., 23 инвестиция&shy;лык) камтыйт. Өлкөдөгү эӊ ири Каир-Алексан&shy;дрия фонд биржасы иштейт (операциясынын көлөмү – 40 млрд египет фунту).
<br>Ички жүгү автомобиль (уз. 92,4 миӊ ''км'') ж-а т. ж. (5,7 миӊ ''км''), о. эле дарыя (Нилдеги магис&shy;тралдык каналдар б-ча 3 миӊ ''км'') транспортто&shy;ру аркылуу ташылат. Деӊиз соода флотунун тон&shy;нажы – 987,5 миӊ регстрдик брутто-тонна же 1467,1 миӊ т дедвейт. Башкы порттору: Алек&shy;сандрия, Эд-Дихейла, Думьят, Порт-Саид, Суэц, ж. б. Каир, Луксор, Хургада, Шарм-эш-Шейх ш-нда эл аралык аэропорттор бар.


[[File:ЕГИПЕТ25.png | thumb | 
Египет акчасы (фунт)
.]]
Экспортко нефть ж-а нефть продуктулары, газ, пахта, кебез-кездеме жибин, азык-түлүк ж-а
ө. ж. товарларын чыгарып, сырттан машина ж-а анын тетиктерин, азык-түлүк, цемент, ме&shy;талл, жыгач ж. б. сатып алат. Негизги сырткы соода шериктери: АКШ, Франция, Германия, Япония, Италия, Испания, Сирия, Сауд Арабия&shy;сы, Кытай.

==Маданияты. ==
Б. з. 1-к-нда Александрия эллин мад-тынын чордону болуп турган. Илим иши Александрия академиясына, Александрия му&shy;сейонуна (мад-т борбору) топтолгон. Астроно&shy;мия, математика, статика сыяктуу тармактар
өз бетинче бөлүнүп чыккан. 10-к-дын аягы –
11-к-дын башында египеттиктер Азия, Афри&shy;кага саякат жасап, ал өлкөлөрдү сыпаттап жа&shy;зып чыгышкан. 11-к-дын башында Каирде «Дар&shy;аль-Улюм» («Билим үйү») деген илим борбору иштеген. 1004-ж. обсерватория курулуп, астр. таблицалар түзүлгөн. Медицина, химия илим&shy;дери өнүккөн. 13–14-к. Европа ж-а Инди океа&shy;нынын өлкөлөрү м-н экон. байланыштын өсү&shy;шүнөн геогр. изилдөө иштери улантылган. 15– 18-к-да илимде өнүгүү болбой калган.
19-к-дын жарымында жүргүзүлгөн Мухаммед Алинин экон. реформалары ил. изилдөө иште&shy;рин өркүндөтүүгө мүмкүндүк берген. Натыйжа&shy;да агротехника, медицина кыйла өнүккөн; ка&shy;нал ж-а сугат курулуштарын куруу кулач жай&shy;ган; жаштар чет өлкөлөргө билим алууга жибе&shy;рилип, кадрлар даярдалган. Е. геогр. коому (1845), бактериол. лаборатория (1885), геол. кызмат (1898), дыйканчылык коому (1898) уюштурулган. 20-к-дын 1-жарымында ил. изилдөө иштери кеӊейтилип, Астрономия ж-а геофизика ин-ту (1903), Океанография ж-а Кызыл деӊиз балык&shy;чылык ин-ту (1929), Тропик оорулар ин-ту (1932) иш жүргүзө баштаган. 1939-ж. Улуттук изилдөө совети, 1941-ж. Египет Академиясы, 1951-ж.
Ө. ж. ж-а хим. изилдөөлөр ин-ту негизделген.
Учурда өлкөдө 14 ЖОЖ, а. и. Каир, Айн-Шамс, Александрия, о. эле аль-Азхар мусулман ун-тте&shy;ри, о. эле Каирдеги Америка, Немис ж-а Египет француз менчик ун-тери ж. б. бар. 700 миӊден ашуун студенттер билим алышууда (2006).
Е-тин билим берүү системасы өтө жогору бор&shy;борлоштурулгандыгы м-н айырмаланат. Ал үч
баскычтан турат: базалык (Ат-таалимм аль-аса&shy;си), орто (Ат-таалимм ат-тамнауи) ж-а жогорку билим берүү (Ат-таалимм аль-гаммаи). 1981- жылдагы акысыз билим берүү ж-дөгү мый&shy;замга ылайык, 6–14 жаштагы балдар базалык билим алуусу шарт. Ал эми диний билим берүү системасын Аль-Азхар ин-тунун Жогорку Кеӊе&shy;ши жетектейт. Кеӊеш Билим берүү министрли&shy;гине баш ийбейт, бирок Е-тин премьер-мини&shy;стринин көзөмөлүндө турат. Бул мектептерде не&shy;гизинен дин б-ча, о. эле башка предметтер да окутулат. Билим алып жаткан балдар ж-а кыздар бөлөк окушат. Алар окууну аяктаган соӊ, Аль-Азхар ун-тинен гана билимин уланта алышат. 2000-жылга карата мындай мектептер&shy;де билим алгандар жалпы окуучулардын 40%ин түзгөн.
Е-те философия, тарых, юридика, тил илими ж. б. илимдер о. кылымдардагы араб мад-ты&shy;нын шарданында өнүккөн. 9–12-к-да коомдук илимдер гүлдөгөн чегине жетсе, 12–16-к. алар&shy;дын кедери кеткен мезгил болгон. 16–19-к.
өнүгүп-өспөй бир орунда туруп калган. Е. исто&shy;риографиясы 9-к-да жаралган. Бизге жеткен биринчи тарыхый эмгек – Абдаррахман ибн Абд аль-Хакамдын чыгармасы. Анда шаарлар м-н эстеликтер сыпатталып жазылган. 14–15-к-да энциклопедиялар даярдалган. Булардын Е. та&shy;рых илиминде жазма булак катары мааниси
чоӊ. 19-к-дын 2-жарымында тарыхты чыгарма (буга чейин тарыхый хроника, тарыхый өмүр баяндык жанр болгон) катары жаза башташ&shy;кан. Авторлор тарыхтагы маанилүү окуялар ар&shy;кылуу доорду жалпы көрсөтүүгө аракет жасаш&shy;кан. Бул багыттагы тунгуч чыгарма – Халил Ахмед ар-Рагаб жазган «Мухамед Али пашанын тарыхы».
<br>О. кылымдагы араб грамматикасы м-н лек&shy;сикологиясы инди грамматикасы ж-а грек ло&shy;гикасынын таасиринде өнүккөн. Араб грамма&shy;тикалык окуусун баштагандар – айтылуу «Аль- Китаб» («Китеп», 8-к.) трактатынын авторлору Халил ж-а анын шакирти Сибайхи. 20-к-дын баш ченине араб адабий тили бардык тар&shy;мактарда пайдаланыла баштаган. Е-те 300дөн ашуун ар кандай басма сөз каражаттары, а. и. күндө чыгуучу 17 гезит: «Аль-Ахрам» «Аль-Ах-
бар» «Аль-Гумхурия» ж. б. жарык көрөт. Өлкө&shy;дө радиоуктуруу 1934-жылдан, телекөрсөтүү 1960-жылдан башталган. Бүгүнкү күндө Е. те&shy;лекөрсөтүү ж-а радиоуктуруу кызматы – Ж. Чы&shy;гыш аймагынын ичинде өнүккөн тармактардын бири.
<br>Жаӊы Е. ад-ты араб өлкөлөрүнүн ад-ты м-н
тыгыз байланышта, жалпы маданий мурастын негизинде түптөлгөн. 19-к-дын башында калып&shy;тана баштаган. Ад-т м-н мад-ттын жаӊырышы&shy;на Мухаммед Алинин реформалары м-н алгач&shy;кы бурж. агартуучулар – акын ж-а публицист Шихаб-ад-дин (1786–1857), «Ал-Вакаи аль-мис&shy;рия» аттуу туӊгуч гезиттин редактору Рифаа ат- Тахтави (1801–93), Е. улуттук китепканасынын негиздөөчүсү Али Мубарак (1824–93) ж. б. чыг&shy;лыгы чоӊ түрткү берген. 1870-ж. публицисти&shy;ка, поэзия өнүккөн. 1880-ж. Абдаллах Надым («Ата журт», «Арабдар»), Мустафа Камил («Ан&shy;далусияны алуу») ж. б. оригиналдуу драмалык
чыгармаларды жаратышкан. Араб тарыхый
романына ливандык эмигранттар Жиржи Зей&shy;дан («Качкын мамлюк», 1891), Фарах Антун («Жаӊы Иерусалим же арабдардын Иерусалим&shy;ди басып алышы», 1904) негиз салышкан. 20-к&shy;дын 1-жарымында 19-к-дагы Батыш Европа ж-а орус классикалык ад-тын таануу, новелла, повесть, роман сыяктуу жаӊы адабий жанрлар&shy;дын калыптануу мезгили болгон. Поэзияда жа-
ӊылануу жүрүп, романтизм бекемделген. Проза&shy;да – реализм калыптанып, 1940–50-жылдары гүлдөгөн дооруна жеткен. Экинчи дүйнөлүк со&shy;гуштан (1939–45) кийин карапайым адамдардын турмуш-тиричилигин, күрөшүн чагылдырган
чыгармалар жаралган: Ибрахим Абд-аль Халим&shy;дин «Турмуш лаззаты» (1946) аӊгеме жыйнагы, Абдаррахман аль-Шаркавинин «Жер» (1954),
«Чоӊ көчөлөрдүн артында» (1958) романдары, Абдаррахман аль-Хамисинин «Канга боёлгон көйнөктөр» (1953), «Төгүлгөн кан кургабайт» (1956) аӊгеме жыйнагы ж. б. Респ-нын жарыя&shy;ланышы (1953) акын-жазуучуларга жаӊы чыг&shy;лык дем берген. Тауфик аль-Хаким («Назик кол&shy;дор»), Юсуф Идрис («Күнөө»), Али Ахмед Бак&shy;сир («Гоха мыгы»), Альфред Фараг («Фараон&shy;дун кыйрашы») ж. б. социалдык-саясий драма&shy;ларды жаратышкан. Ахмед Хашим аш-Шариф, Гамал ал-Гитани, Сулейман Файяд ж. б. изра&shy;илдик агрессорлорго каршы (1967) ж-а алар ээле&shy;ген жерлерди бошотуу үчүн күрөшкө үндөгөн чы&shy;гармаларды жазышкан. 1955-жылдан Е. жазуу&shy;чулар лигасы, Жазуучулар союзу иштейт. Со&shy;налла Ибрагимдин (1937-ж. т.) ошол мезгилде&shy;ги режимди сындаган ж-а Яхья ат-Тахир Аб&shy;далланын айыл турмушун чагылдырган чыгар&shy;малары окурмандардын арасында азыркы күнгө
чейин белгилүү. Е-те эле эмес, чет элге да атагы
тараган Наджиб Макфуз 1988-ж. ад-ттагы же&shy;тишкен ийгиликтери үчүн Нобель сыйлыгына
татыктуу болгон. Ал 40тан ашык роман, пьеса&shy;ларды жараткан. Макфуздун «Children of the Alley» («Көчө балдары») аттуу романын бүгүнкү күнгө чейин чыгарууга тыюу салынган, бирок көпчүлүк окурмандар муну адилетсиз чечим деп эсептешет. Тевфик Хаким, Яхья Хакки ж-а Юсуф Идристин чыгармалары да окумдуу. На&shy;валь аль-Саадави аттуу жазуучу айымдын чы&shy;гармалары чет элдиктердин арасында кадыр&shy;баркка ээ.
<br>Байыркы маданий эстеликтер неолит ж-а
энеолит доорунда жаралган. А. Македонский&shy;дин Е-ти жеӊиши, байыркы Е. ж-а грек мад&shy;тынын жакындашуусу Е. жеринде эллин мад&shy;тынын таралышын шарттаган. 639-ж. арабдар&shy;дын келиши м-н ислам дини жайылып, араб мад-ты түзүлө баштаган. 7–9-к-да мечиттер көп салынган (мис., Фустатта Амр ибн аль-Ас ме&shy;чити, 641–642), 9- ж-а 10–12-к-да скульптура&shy;лар, оймо-чиймелер м-н кооздолгон имараттар тургузулган. Каирде ибн Тулун (876–879), аль- Азхар (970–972), аль-Хаким (990–1013) мечит&shy;тери, Калаун султандар комплекси (1284–85), Хасан султан мечит-медресеси (1356–63), Мам&shy;люктар мавзолейи (15–16-к.) ж. б. курулган. 19– 20-к-да Е-те фр., итал., англ., бельгиялык арх&shy;ралык имараттар, мис., Каирдеги аэропорт (1962, арх. С. Зайтун, М. Шавки), Александрияда «Па&shy;лестина» мейманканасы (арх. Абл аль-Магид, Ш. Хосна), Ан-Насер пансионаты (арх. А. Ла&shy;биб Габр) ж. б. пайда болгон. Байыркы Алек&shy;сандрия китепканасы үчүн мурдагы эски има&shy;раттын ордуна салынган заманбап китепкана 2002-ж. пайдаланууга берилген.
<br>Е. сүрөт өнөрүнүн сакталып калган эстелик&shy;тери фатимиддик бийлик дооруна таандык; Фустаттагы мончо фрескасынын фрагменттери (Каирдеги Ислам иск-во музейи, 10–11-к.), таш&shy;ка, жыгачка, пил сөөгүнө түшүрүлгөн музыкант, бийчи, чабендестердин сүрөттөрү (Каирдеги Фа&shy;тими ак сарайынын фриздери). Е. сүрөт өнөр мектебине негиз салгандар – Мухаммед Наги, Махмуд Саид, Ахмед Сабри. Өлкөнүн көрүнүктүү сүрөтчүлөрү катары Газбия Сери, Инджи Эфла-

[[File:ЕГИПЕТ26.png | thumb | Каирдеги Мухаммед Али мечити.]]
тоун, Абдель Вахаб Морси, Адель эль-Сиви, Ва&shy;хиб Нассер ж. б-дын ысымдары белгилүү.
<br>Е-ти арабдар басып алгандан кийин (7-к.) ык&shy;чам ыргактуу ырлар, элдик профессионалдык музыканын салтындагы вокалдык аспаптык сюиталар – макамдар кеӊири таралган. О. кы&shy;лымда Ибн аль Хайтан (11-к.), аль-Масаббахи (11-к.), А. Умайя (12-к.), Ибн Сана аль-Мульк, Алам-ад-дин Куайсар, Ан-Нувайри (14-к.), аль- Магрази (15-к.) өӊдүү теориячылар ж-а аткаруу&shy;чулар кеӊири белгилүү болгон. 18-к-дын аяк
ченинде европ. музыканын таасириндеги мен&shy;чик муз. мектептер, европ. үлгүдөгү аскердик оркестрлер пайда болгон. 19-к-да Мухаммед аль- Кабани, лютнячы Ахмед аль-Лайти, флейтачы Амин Бузари, ырчылар Мустафа аль-Аггады, музыка таануучу Мухаммед Шихаб аль-Мульк ж. б. музыканттар өлкөдө кеӊири белгилүү бол&shy;гон. 1869-ж. Каирде Опера театры (Африка кон&shy;тинентиндеги туӊгуч опера театры) ачылган. 1927-ж. Музыкалык коом, 1929-ж. Араб муз. ин&shy;ту, 1935-ж. Аялдар муз. ин-ту ачылган. Элдик иск-во ансамбли (1962-жылдан), Муз. акаде&shy;мия, Жогорку балет ин-ту (1966) ж. б. көптөгөн муз. окуу жайлары бар. Ом Кольтумдун (1975-ж. дүйнөдөн кайткан) аткаруусундагы улуттук ко&shy;лориттеги музыканын мыкты үлгүсү катары саналган поэзия ж-а опереттанын негизинде түзүлгөн ырлар бүгүнкү күнгө чейин популяр&shy;дуу. Абдель Халим аль-Хафез ж-а Мухаммед Адб аль-Ваххаб сыяктуу аткаруучулары да бел&shy;гилүү. Е. музыкасында европа музыкасынын эле&shy;менттери да кеӊири тарай баштады, жаӊыдан тарап жаткан бул агымдын аткаруучуларынын ичинен Ихеб Тавфлик, Мохаммед Фуад ж-а

[[File:ЕГИПЕТ27.png | thumb | none]] Чыгыш бийи.
Хакимдин чыг-лык чеберчиликтери артууда. Е.
чыгыш бийлерин аткаруучулары м-н белгилүү. Аймактарда аль-хатталя, аль-бамбутыйя, аль&shy;каффафа ж-а курсак бийи деп аталган бийлер таралган. 19-к-дан Е-те көчөдө ж-а ак сөөктөрдүн
үйүндө бийлөөчү профессионал бийчилер болгон.
1958-ж. Каир балет мектеби ачылып, анын би&shy;ринчи бүтүрүүчүлөрүнөн ж-а Москва хореогра&shy;фия окуу жайын бүтүргөн египеттик кыздар&shy;дан 1967-ж. биринчи балет труппасы (Улуттук
балет) түзүлгөн. 1988-ж. Каир опера үйү Опера ж-а балет театрына айландырылган. Каирде За&shy;манбап бий театры иштейт. Эл аралык заман&shy;бап бий ж-а Улуттук бий фестивалдары өткө&shy;рүлүп турат.
19-к-дын биринчи жарымында Е-те мухабби&shy;зиттердин – куйкум сөз чеберлеринин өнөрү ке-
ӊири тараган. Алар атайын аянттарда, базарлар&shy;да өнөр көрсөтүп, элдин көӊүлүн кушубак кыл&shy;ган. Наполеондун экспедициясы (1798–1801) Е-ти Европа мад-ты м-н тааныштырган. 19-к&shy;дын 70-жылдары профессионал театр түзүлгөн. 1930-ж. Араб театр ин-ту ачылган. 1930-ж. Араб театр өнөрүн өнүктүрүү б-ча жогорку к-т, 1935-ж. мамл. туӊгуч Улуттук труппа, 1944-ж. Араб театр ин-ту түзүлгөн. 1961-ж. Каирде «Аль-Гум&shy;хурия» театры ачылган. Мындан тышкары, Улуттук, Комедия, Дүйнөлүк театрлары бар. 1897-жылдан чет элдик режиссёр ж-а оператор&shy;лор тарабынан чакан хроника, 1917-жылдан көркөм фильмдер тартыла баштаган. 1935-ж. Каирде «Миср» киностудиясы ачылган. 1930- жылдан белгилүү ырчы, композитор Абд аль- Ваххаб, Умм Кульсум катышкан муз., 40-жыл&shy;дардан патриоттук көркөм фильмдер тартыл&shy;ган. Е. кино өнөрүнүн жаӊы үлгүсү катары Ю. Шахиндин «Жамиля» (1959), «Жер» (1968)
«Нилдеги адамдар» (СССР м-н бирдикте, 1970), А. Фахминин аткаруусундагы «Мумия» (1971) фильмдерин атаса болот. Мындан тышкары, Хенри Баракат, Мухаммед Хан, Салах Абу Сейф ж-а Атеф Эль-Тайиб аттуу кинорежиссёрлор&shy;дун да тасмалары кеӊири белгилүү. 

Ад.: Д''лин Н. А.'' Объединенная Арабская Республика. М., 1963; ''Медведко Л. И.'' К востоку и западу от Суэца. М., 1980; ''Беляев И. П., Примаков Е. М.'' Египет: время президента Насера. М., 1981; Арабская Республика Египет. Справочник. М., 1990; Египет // Большая Российская энциклопедия. 9 т. М., 2007. [[Категория:3-том, 172-214 бб]]