ЕГИПЕТ (Байыркы) барагынын баштапкы кодун көрүү

'''ЕГИ&#769;ПЕТ''' Б а й ы р к ы – Африканын түндүк-чыгы&shy;шында, Нил дарыясынын төмөнкү аймагындагы ба&shy;йыркы мамлекет. Египеттин аймагы – б. з. ч. 4-миӊ жылдыкта түзүлгөн цивилизациянын эӊ байыркы очокторунун бири. Египет аймагында адам баласы ''палеолит'' доорунда эле жашаган. Ба&shy;йыркы көчмөн уруулар жемиш чогултуп, аӊчылык кылышкан, кийинчерээк балык уулай башташкан. Алардын арасында протосемит, бербер ж-а кушит уруулары болгон, алар өз ара аралашып, натыйжада б. з. ч. 4-миӊ жылдык&shy;ка карата египет эли калыптанат. Б. з. ч. 4-миӊ жылдыктын орто ченинде Төмөнкү Египет ж-а Жогорку Египет падышалыгы пайда болот. Б. з. ч. 3000-жылдар ченде Түштүктүн падышасы Менес (Мена) Төмөнкү Египетти басып алып, бир падышалык&shy;ка бириктирген. '''Алгачкы падышалык''' мезгилде (б. з. ч. 3000–2800-жылдар чен, алгачкы эки динас&shy;тия башкарган) сугат чарбасы, жез куралдары, карапа жасоо өнөрү өнүгүп, соода-сатык кеӊей&shy;ген; мамлекеттик аппарат түзүлүп, административдик округдар (ном&shy;дор) бөлүнүп чыккан, талоончул жортуулдар жасалып турган. '''Байыркы падышалык''' (б. з. ч. 2800–2250-жылдар чен) Жосер династиясынын сура&shy;гы м-н башталган. Бул мезгилде айыл чарба, соода, кол өнөрчүлүк андан ары өнүгүп, туруктуу аскерлер пайда болот. Байыркы падышалык мезгилдин аяк ченинде номдордо жергиликтүү ак сөөктөр күчтө&shy;нүп, борбордук бийликке каршы чыккан. Египеттин ал&shy;гачкы ыдыроо мезгилинде (б. з. ч. 2250–2050-жылдар

[[File:ЕГИПЕТ28.png | thumb | none]]ченде) өлкө өз ара касташкан номдорго ж-а май&shy;да мамлекеттерге бөлүнүп (б. з. ч. 23–22-кылымдар), чар&shy;басы бүлүнгөн. Өлкө кийин (2050-ж. ченде) Мен&shy;тухотеп IIнин тушунда гана кайрадан бириккен. '''Ортоӊку падышалык '''мезгилинде (б. з. ч. 2050– 1700-жылдар ченде) XII династия башкарган. Файюм оазисинде ири сугат иштери жүргүзүлүп, жез куралдары колдонулган. Кулдардын эмгеги пай&shy;даланылган. Өз ара согуштар көп болуп, Аме&shy;немхет IIIнүн мезгилинде (б. з. ч. 19-кылымдын 2- жарымы) гана борбордук бийлик бекемделген. Мүлк&shy;түк теӊсиздиктин күчөшү элдик көтөрүлүшкө

[[File:ЕГИПЕТ29.png | thumb | Луксор храмы (Сфинкстер аллеясы). XVIII династия, ХХХ династия.]]
алып келген. '''Египеттин экинчи жолку ыдыроо мез&shy;гилинде '''(б. з. ч. 1700–1580-жылдар ченде) 1700-жылы Египетке түндүк-чыгыштан гиксос уруулары басып кирип, өлкөнүн көп бөлүгүн 110 жыл бийлеп турушкан. Аларды XVII династиянын негиздөө&shy;чүсү Яхмос I (Амасис) 1580-жылы ченде Египеттен кууп чыккан. '''Жаңы падышалыктын''' (б. з. ч. 1580–1070-жылдар ченде) убагында коло кеӊири пай&shy;даланылып, темир буюмдар пайда болгон, ме&shy;талл иштетүү техникасы өркүндөп, жеке кул ээлик күчөгөн. Яхмостун мурасчылары Тутмос I, Тутмос II, Аменхотеп II Сирия, Палестина ж. б. жерлерди басып алышкан, Вавилон, Хетт па&shy;дышалыгы ж. б. мамлекеттер м-н дипломатиялык мами&shy;ле түзгөн. Бирок, фараондор м-н жрецтердин өз ара күрөшүнөн начарлаган Египет 14-кылымдын 1-жары&shy;мында түндүктөгү бардык жерлеринен ажырап калган. XIX династиянын көрүнүктүү өкүлү Рамсес IIнин тушунда Египет Сириянын айынан хет&shy;тер м-н согушуп, натыйжада Палестина м-н Түштүк Сирияны кошуп алган, бирок, XX династиянын сурагынын аяк ченинде Сириядагы ж-а Куштун

[[File:ЕГИПЕТ30.png | thumb | none]]
[[File:ЕГИПЕТ31.png | thumb | Абу-Симбелдеги фараон Рамсес IIнин аска храмы. ХIХ династия.]]
түш. аймактарындагы жерлеринен ажыраган, ал эми Рамсес XIIнин тушунда (б. з. ч. 1070-жылдар чен&shy;де) Фивыдагы бийлик иш жүзүндө Амон куда&shy;йынын жогорку жреци Херихордун колуна өт&shy;көн. '''Кеч ж-а перс мезгилинде '''(б. з. ч. 1070– 332-жылдар ченде) Египеттин бардык жеринде темир ку&shy;рал урунуу, акча жүгүртүү өнүгөт. 11-кылымдын ая&shy;гы – 10-кылымдын башында Египет дагы ыдырап, 8-кылымдын 2-жарымында Куштун (XXV династия), ал эми 671-жылдан ассириялыктардын бийлигине өтөт. Саистин башкаруучусу Псамметих Iнин тушунда Е. Ассирия бийлигинен кутулат, би&shy;рок б. з. ч. 525-жылы кайрадан перстерге көз ка&shy;ранды болот, 404-жыл ченде алардан убактылуу бошонот. Б. з. ч. 332-жылы Египетти ''Александр Ма&shy;кедонский'' биротоло каратып алат. '''Грек-Рим мезгилинде '''(б. з. ч. 332 – б. з. 395-жылы) Египет эллин&shy;дик (к. ''Эллинизм'') дүйнөнүн бир бөлүгүнө айла&shy;нат, анда кол өнөрчүлүк м-н сооданын жаӊы борборлору пайда болот, соода байланышы кеӊийт. Б. з. ч. 2-кылымдын аягында Египет экономикалык ж-а саясий кризиске учурайт, б. з. ч. 30-жылда Египет Рим империясынын провинциясына айланат. Рим империясы бөлүнгөндөн кийин (б. з. 395-жылы) Византиянын курамына кирет. 619-жылы аны Персия падышасы Хосров II кара&shy;тып алат. 639–642-жылдарда Египетти арабдар басып алат (к. ''Египет''). 

'''Маданияты.''' Египеттин адабияты дүйнөдөгү байыркы адабияттардын бири. Ал б. з. ч. 4-миӊ жылдыктын акырынан башталат. Эмгек ырлары Байыркы падышалык мезгилиндеги (б. з. ч. 3-миӊ жыл&shy;дык) күмбөз беттеринен табылган. Адабияттын гүлдөп өнүгүшү Орто падышалык (б. з. ч. 21– 18-кылымдар) мезгилине туура келет. Күмбөз тактала&shy;ры м-н дубал беттеринде, папирустарда ж-а ди&shy;ний жыйнактарда («Пирамида тексттери», «Өлгөндөрдүн китеби») кудайларга жазылган гимндер сакталган. Египет адабиятынын көп сюжетте&shy;ри байыркы грек, копт ж-а орто кылымдагы Чы&shy;гыш адабияттарынан келип кирген.<br>Египетте ири шаарлар, чептер ж-а ирригациялык курулмалар тургузулган. Таш храмдар, ак са-

[[File:ЕГИПЕТ32.png | thumb | none]]
[[File:ЕГИПЕТ33.png | thumb | Гизадагы Египет пирамидаларынын комплекси (б. з. ч. 2540–2450).]]
райлар, өлүк коюучу жайларынын архитектурасы мо&shy;нументтүүлүгү м-н айырмаланат. Байыркы па&shy;дышалык доордо (б. з. ч. 3-миӊ жылдыкта) мар&shy;кумдарга сыйынууга байланыштуу түз бурчтуу күмбөздөрдүн тиби (мастаба) ж-а пирамидалар (алгач формасы тепкичтүү – Саккарадагы Жосер пирамидасы, кийин классикалык фор&shy;мада – Гизадагы Хеопс, Хефрен, Микерин пи&shy;рамидалары) ж. б. формадагы колонналуу храм&shy;дар, обелиск, сфинкстердин типтери түзүлөт. Мо&shy;нумент скульптураларга (фараондордун статуя&shy;лары) формасынын чоӊдугу, лаконизм, геомет&shy;риялуулук мүнөздүү. Зыярат очогу болгон фа-

[[File:ЕГИПЕТ34.png | thumb | Жосер фараондун с кульп тур ас ы на н фрагмент (б. з. ч. 2600-ж. чен; Каир, Египет музейи).]]
раондордун сөөгү коюлган храмдар өтө чоӊ ку&shy;рулган. Ал храмдарды (Карнактагы, Луксордо&shy;гу колонналуу залдар, кубаттуу пилондор, сфинкс аллеялуу храмдар) куруу Жаӊы пады&shy;шалык доорунда (б. з. ч. 16–11-кылымдар) күч алат. Эх&shy;натондун учурунда (б. з. ч. 1400-кылымдын 3-чейре&shy;ги) рельефтүү композициялуу ж-а статуялуу зор храмдарды куруу (Карнакта, Абу-Симбелде, Ме&shy;динет-Абуда) өнүгөт. Б. з. ч. 4-кылымдан Египеттин искусст&shy;восу эллада сүрөт өнөрүнүн ж-а архитекту                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                          расынын ажырагыс бөлүгү катары кирет. Египетте 7-кылымдан жаӊы маданият калыптанат. Байыркы падышалык мезгилде (б. з. ч. 3-миӊ жылдык) сакталып кал&shy;ган ырчылар м-н аспапчылардын сүрөттөрү '''тар&shy;тылган барелье'''ф Е-те музыка чоӊ мааниге ээ экен&shy;дигин далилдейт. Б. з. ч. 4-миӊ жылдыкка чейин эле Е-те хейрономия өнөрү болгон. Е-тин муз. ас&shy;паптары: арфа, флейта, лира, лютня, барабан, систр ж. б. Е. музыкасынын жазма эстелик&shy;тери сакталган эмес. Окумуштуулар муз. чыгар&shy;малардын калдыктары копт элинин азыркы
фольклорунда сакталып калган деп божомол&shy;дошот. 

Ад.: ''Перепелкин Ю. Я.'' История древнего Египта. М., 2001; ''Демидчик А. Е.'' Безымянная пирамида. Государственная доктрина древнеегипетской Гераклео&shy;польской династии. СПб., 2005; Культура Древнего Египта. М., 1976. [[Категория:3-том, 172-214 бб]]