ЖАДИДИЗМ барагынын баштапкы кодун көрүү

<b type='title'>ЖАДИДИ&#769;ЗМ</b> (ар. жадид – жаңы) – 19-к-дын аягы – 20-к-дын башында Россия империясы&shy;нын түрк тилдүү калкындагы коомдук-саясий ж-а маданий-агартуу кыймылы. Алгач 19-к-дын 80-жылдарында Волга боюна, Крым татарлары&shy;на, кийин О. Азияга (казак, кыргыз, өзбек ж. б.) тараган. Негизинде Ж. мусулман мек&shy;тептеринде ж-а медреселерде окутуунун жаңы
ыкмаларын, б. а. анын мазмунун өзгөртүп, дин м-н катар математика, география, тарых, био&shy;логия сыяктуу сабактарды окутууну максат кылган. Ж-дин негиздөөчүлөрү катары И. <i>Гас&shy;принский,</i> Ш. Маржани, А. Ибрагимов, М. Абду&shy;рашидханов, М. Бехбуди, А. Фитрат ж. б. эсеп&shy;телет. Анын жактоочулары улуттук иск-вонун ж-а ад-ттын өнүгүүсүн, аялдардын тең укуктуу&shy;лугун, мектептерде өз эне тилинде окутууну, падышалык Россиянын баскынчылык саясаты&shy;на каршы рухий жаңыланууну көздөшкөн. Мусулман дин мектеп, медреселеринде сакталып келаткан эски окуу-тарбия иштерин заман та&shy;лабына шайкеш өзгөртүүгө аракеттенишкен. Айрым дин кызматкерлери Ж. кыймылын динге каршы аракет катары баалап, кысым көрсөтүш&shy;көн, о. эле падыша өкмөтү, анын өкүлдөрү па&shy;дышачылыктын О. Азия ж-а Казакстандагы баскынчы саясатына зыянкеч адамдар катары тоскоолдук кылышкан. <i>Жадид мектептеринин</i> окутуучуларынын көбү Казань, Уфа, Оренбург, айрымдары Стамбул, Багдад ш-нан билим алышкан. 19-к-дын аяк ченинде Россия мусул&shy;мандары хадимчилер ж-а жадидчилер болуп, бири бирине каршы эки топко бөлүнгөн. Хадим багытындагылар «Сират ал-Мустаким» («Туура жол») аттуу партия түзүп, И. Гаспринский Бак&shy;чысарай ш-нда чыгарган «Тержиман» гезитинин (1883-жылдан) көз карашына каршы 1907-ж. Оренбург ш-ндагы басмакана ээси Г. Хусаинов&shy;дун каражатына «Дин уа магишат» («Дин жана
өмүр») деген журнал чыгарышкан. Эки багыт&shy;тын өз ара карама-каршылыгына, ж. б. кыйын&shy;чылыктарга карабастан, Ж. кыймылы өзгөчө күч алып, мындай мектептерде табият-таануу&shy;га, айрыкча түрк калктарынын тарыхы м-н ад-тына көбүрөөк көңүл бурулган. Уфадагы «Га&shy;лия», Оренбургдагы «Хусеиния», Казандагы
«Мухаммедия», Кырг-ндагы «Шабдания», Казак&shy;стандагы «Мамания» сыяктуу мектеп-медресе&shy;лер Ж-дин ири очокторуна айланган. 1913-ж. Түркстан аймагында Ж. багытындагы 92 мек&shy;теп-медресе болгон.



Ад.: <i>Бартольд В. В</i>. История культурной жизни
Туркестана // Соч., Т. 2, Ч. 1. М., 1963; <i>Худайку&shy;лов А. М</i>. Просветительская деятельность джадидов Туркестана. Таш., 1995. <i>А. Кубатова. </i>[[Категория:3-том, 215-326 бб]]