ЖАЛБЫРАК барагынын баштапкы кодун көрүү

<b type='title'>ЖАЛБЫРАК</b> (лат. folium, гр. phellon) – та&shy;таал түзүлүштүү өсүмдүктөрдүн негизги орган&shy;дарынын бири. Ал <i>фотосинтез, транспирация</i> ж-а газ <i>алмашуу</i> процесстерин ишке ашырат. Ал өсүмдүктүн сабагында түрдүүчө (кезектеш, тушташ ж. б.) жайгашат. Ж. пластинкадан ж-а саптан турат. Айрым өсүмдүктөрдүн Ж. са&shy;бы болбойт, алар сапсыз Ж-тар деп аталат (дан
өсүмдүктөрү, эрин гүлдүүлөр). Кээ бир өсүмдүк&shy;төрдүн, мис., чатырдуулардын, дан өсүмдүктөрү&shy;нүн Ж-тарынын негиз (түп) жак бөлүгү жазы келип, сабакты аздыр-көптүр курчап тургандык&shy;тан, Ж. к у ч а г ы делет. Ж-тын өлчөмү ар түрдүү; көпчүлүк өсүмдүктөрдүкү уз. 3–10 <i>см</i>; кай бир тропик өсүмдүктөрдүкү өтө чоң болот. Мис., рафия пальмасынын Ж-ынын сабы 4–5 <i>м</i>, плас&shy;тинкасынын уз. 20 <i>м</i>, туурасы 12 <i>м</i>ге жетет.

[[File:ЖАЛБЫРАК36.png | thumb | Жөнөкөй жалбырактар.]]
Кырг-ндын флорасында чоң Ж. даракта эмес
чөп өсүмдүктө (балтыркан) кездешет. Морфол. түзүлүшүнө байланыштуу Ж-тын көп түрү бар. Алар жөнөкөй ж-а татаал болуп бөлүнөт. Бир эле пластинкадан ж-а саптан турганы – ж ө&shy;н ө к ө й, ал эми башкы Ж. сабы ж-а ага жай&shy;гашкан экинчи, үчүнчү иреттеги каптал Ж-чалуулар т а т а а л деп аталат. Анда жал&shy;пы Ж. сабында экиден же андан көп Ж. жай&shy;гашат. Ж. санына жараша үчүлүк (беде), ман&shy;жадай, канаттай татаал болуп да бөлүнөт. Плас&shy;тинкасынын формасына, кырынын түзүлүшүнө, тарамыштануусуна жараша Ж. түрдүүчө болот. Жөнөкөй Ж. жээгинин түзүлүшүнө жараша бү-



[[File:ЖАЛБЫРАК37.png | thumb | Татаал жалбырактар.]]
түн, айчыктуу, тилкелүү, терең тилкелүү, сүйрү, жүрөктөй, тегерек, жебе, канаттай ж. б. болуп айырмаланат. Бүтүн жээктүүнүн пластинкасы бөлүнбөйт, айчыктуу Ж-тын пластинкасы жазы бөлүктөргө бөлүнөт. Андан тышкары Ж-тын түктүү, түксүз, бырыштуу, жылмакай, калың ж-а жука түрлөрү да учурайт. Ж. түрдүү түзүлүштө болсо да, анат. түзүлүшү окшош. Астыңкы ж-а
үстүңкү эпидермадан туруп, ортосунда хлорен&shy;химадан түзүлгөн негизги ткань – мезофилл жайгашкан. Көпчүлүк өсүмдүктө эпидерманын сырт жаккы бети <i>кутикула</i>, анын сыртын&shy;да мом катмары, түтүктөр жайгашкан. Алар Ж-тын кургакчылыкка чыдамдуулугун артты&shy;рып, тышкы таасирден коргойт. Эпидермадагы

[[File:ЖАЛБЫРАК38.png | thumb | Жөнөкөй тилке жалбырактар.]]
<i>үттөр</i> аркылуу Ж-та тышкы чөйрө м-н газ ал&shy;машуу, <i>транспирация</i> жүрөт. <i>Мезофилл</i> хло&shy;ропласттарга бай, анда майда өткөргүч боочо&shy;лор (тарамыштар) жайгашат. Эвол. өрчүү маа&shy;лында аткарган функцияларынын өзгөрүшүнөн улам кээ бир өсүмдүктөр Ж-тарынын түрүн
өзгөрткөн. Мис., пияз м-н капустанын Ж-тары
азык-зат топтоочу органга айланган. Көп өсүм&shy;дүктөрдүн Ж-тары 6 айга жакын турат, <i>вегета&shy;ция мезгили</i> бүтөрү м-н кургайт, ал эми <i>дайыма жашыл өсүмдүктөрдүкү</i> бир нече жыл өсүп, бир кылка эмес, түрдүү мезгилде түшүп, жаңыланып турат. Ж. сабакка жарык көбүрөөк түшкүдөй болуп жайгашат (к. <i>Жалбырак жайгашуу</i>).
<br>Өсүмдүктүн өсүшү ж-а продукттуулугу Ж-та
өтүүчү фотосинтез процессинде пайда болгон зат&shy;тардын санына ж-а сапатына жараша болот.
<br>Өсүмдүктөрдүн <i>вегетациялык көбөйүүсүндө</i> да
Ж-тын мааниси чоң. Көп өсүмдүктөрдүн Ж-тары тамак (козу кулак, ашкөк, капуста, пияз ж. б.)
ж-а тоют катары колдонулат. Алардан дары&shy;дармек, парфюмерия, кондитер ж-а тамак-аш
ө. ж-на керектелүүчү эфир майлары да алынат.



Ад.: <i>Кудряшова Л. В.</i> Ботаника. 7-е изд., т. 1. М., 1966. [[Категория:3-том, 215-326 бб]]