БИОЛОГИЯ барагынын баштапкы кодун көрүү

'''БИОЛО&#769;ГИЯ''' (''био''... ж-а ...''логия'') – тирүү жара&shy;тылыш жөнүндөгү илимдер жыйындысы. Биология  тири&shy;чиликтин бардык кубулуштарын, организмдин түзүлүшүн ж-а функциясын, таралышын, келип  чыгышын, өөрчүшүн, бири-бири м-н жансыз  табиятка болгон байланышын изилдейт ж-а  үйрөтөт. Биологиянын негизги максаты – бул кубулуш&shy;тардын закон ченемин үйрөнүү, тиричиликтин негизин аныктоо, тирүү организмдерди система&shy;га келтирүү, өсүмдүк ж-а жаныбарлар байлы&shy;гын тейлөө, ар түрдүү тиричилик формалары&shy;нын пайда болуу ж-а өөрчүү закон ченемдерин  үйрөнүү, жаратылышты адамдын керектөөсүнө жараша өзгөртүү. «Биология» терминин 1802-жылы француз  илимпозу Ж. Б. Ламарк ж-а немис илимпозу Г. Р. Тревиранус сунуш кылган. Швед биологу Карл Линнейдин «Табият систематикасы» (1735) деген эмгегинде өсүмдүк ж-а жаныбар түрлөрү классификацияланган. 1839-жылы немис илимпо&shy;зу Т. Шванн ''клетка теориясын'' ачкан. Ал орга&shy;низмдин түзүлүшү клеткалардан тургандыгын далилдеген. Ч. ''Дарвин'' «Түрлөрдүн келип чыгы&shy;шы» (1859) аттуу эмгегинде жаныбар м-н өсүмдүк түрүнүн өзгөрүшүн ж-а жаңы түрдүн келип чы&shy;гышын аныктаган. Биологиянын өсүшүнө И. В. ''Мичу&shy;риндин'' окуусу, И. П. ''Павловдун'' жогорку нерв системасынын иши жөнүндөгү  эмгектери негиз бол&shy;ду. Тиричиликтин татаал көрүнүштөрү ж-а ку&shy;булуштары ар түрдүү шарттарда  биологиянын алдына ар кандай  максаттарды коюп, аны жаңы биологиялык  объекттерди изилдөөгө түрттү. Табияттагы ти&shy;ричилик жөнүндө илим кеңейип отуруп, анын жаңы тармактарын пайда кылды. Биологияда  биринчилер&shy;ден болуп жаныбарлар жөнүндөгү ''зоология'', өсүм&shy;дүктөр жөнүндөгү ''ботаника'', ошондой эле адамдын анато&shy;миясы ж-а физиологиясы бөлүмдөрү пайда бол&shy;гон. Биология  изилдөө объектисине карата да бөлүнөт. Микроорганизмдерди ''микробиология'', сууда жашоочу организмдерди ''гидробиология'' изил&shy;дейт. Ар бир организм өзүнө мүнөздүү сырткы түзүлүшү ж-а тиричилигинин ар түрдүүлүгү м-н айырмаланат. Алардын түзүлүшүн ж-а форма&shy;сын морфология үйрөтсө, функциясынын закон &shy;ченемин ''физиология'' илими изилдейт. Өсүмдүк морфологиясы – өсүмдүктөрдүн формаларын, пайда болуу процессин, сырткы түзүлүшүн; өсүм&shy;дүктөрдүн анатомиясы – өсүмдүктүн микроскоп&shy;тук ички түзүлүшүн; адамдын ж-а жаныбар анатомиясы – жаныбардын, адамдын түзүлү&shy;шүн, формасын; жаныбардын салыштырма анатомиясы – ар түрдүү типке кирген жаныбар&shy;дын органдар системасын бири бирине салыш&shy;тырып карайт; гистология – жаныбар ж-а адам&shy;дын ткань түзүлүшүн; ''эмбриология'' – түйүл&shy;дүктүн өөрчүшүн; ''цитология'' – жаныбар ж-а өсүмдүктүн клеткасын; палеонтология тукум ку&shy;рут болгон организм ж-а өсүмдүк калдыктарын изилдейт. Зоология өз кезегинде териология (сүт эмүүчүлөр), орнитология (куштар), ихтиология (балыктар), энтомология (курт-кумурска) ж. б. илимдерге бөлүнөт. Ошондой  эле ботаникада альголо&shy;гия – балырлар, микология – козу карындар, бри&shy;ология – мамык чөптөр жөнүндөгү тармактарга ай&shy;ырмаланат. Жаныбарлардын жүрүм-турумун – этология, тукум куугучтук ж-а өзгөргүчтүк за&shy;кон ченемин – генетика, өөрчүү тарыхын ''эволю&shy;циялык окуу'' изилдейт. 20-кылымда жаңы биологиялык тар&shy;мактар ж-а багыттар – радиобиология, космос биологиясы, эмгек физиологиясы ж. б. пайда болду. Азыркы учурда электрондук микроско&shy;пия, спектрометриялык, оптикалык, биологиялык  структуралардын рентген анализи ж. б. метод&shy;дор тиричиликтин негизи болгон клеткалардын белокторун изилдөөгө жетишти. Өсүмдүк, жа&shy;ныбарлардын физиологиялык  өзгөчөлүктөрүн ж-а ге&shy;нетика, селекция закондорун билүү агротехни&shy;ка м-н зоотехниканы жакшыртуу жогорку түшүмдүү өсүмдүк сортторун, жаныбар порода&shy;ларын чыгарууга мүмкүндүк берет. Биохимиялык  изилдөөлөр өсүмдүктөрдөн, жаныбарлардан алынган органикалык заттарды толук пайдаланууга ж-а аларды лабораторияда ж-а өнөр жайда син&shy;тездөөгө мүмкүндүк түзөт. Гендик  инженериянын  өсүшү биологиялык активдүү ж-а дары заттарынын био&shy;технологиясына кеңири жол ачты. Оору козго&shy;очу вирустар, бактериялар ж-а мите организм&shy;дердин көбөйүү, таралуу закон ченемин билүү адамдын, жаныбарлардын жугуштуу ж-а мите ооруларына каршы күрөшүүдө чоң мааниге ээ болду.

Ад.: История биологии с древнейших времён до начало XX в. М., 1972; ''Вилли К., Детье В.'' Биология  / Пер. с англ. М. 1974. ''Шерматов С. М''., Биологиянын  негиздери. Б., 2002; Биология. Энциклопедиялык окуу куралы. Б., 2003.              



''Б. Т. Бегалиева. ''

''[[Category: 2-том, 146-225 бб]]''