БОЛИВИЯ барагынын баштапкы кодун көрүү

''' БОЛИ&#769;ВИЯ''' , Б о л и в и я Р е с п у б л и к а с ы –
Түш. Американын борб. бөлүгүндөгү мамлекет. Түндүгүнөн ж-а түн.-чыгышынан Бразилия, түш.чыгышынан Парагвай, түштүгүнөн Аргентина,
түш.-батышынан ж-а батышынан Чили ж-а Перу м
-н чектешет. Аянты – 1098,58 миӊ ''км''<sup>2</sup>. Калкы 9,2 млн (2005); кээ бир маалыматтар 
[[File:БОЛИВИЯ77.png | thumb | none]] б-ча 9,0 млн. Расмий ж-а сот бийлигинин бо<font color='green'>р</font>бору – Сукре, анык борбору – Ла-Пас ш. (өкмөт жайгашкан). Мамл. тили – испан, аймара, кечуа тилдери. Адм.-аймактык жактан 9 департаментке бөлүнөт (табл.). Акча бирдиги – б<font color='green'>о</font>ливиано. Б. БУУнун, Эларалык валюта фонд<font color='green'>у</font>нун, Америка мамлекеттери уюмунун, Латын

<table>Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2001)</table>
Америкасы интеграциялык биримдигинин, Ри<font color='green'>о</font>де-Жанейро тобунун мүчөсү.
Б. – унитардык мамлекет. Башкаруу форма-
сы – президенттик республика. Мамлекет ж-а
өкмөт башчысы – президент. Мыйзам чыгаруу бийлигинин жогорку органы – эки палаталуу Улуттук Конгресс (Сенаторлор ж-а Депутаттар палатасы).
Саясий партиялары: Улуттук рев-ялык кы<font color='green'>й</font>мыл, Социализм үчүн кыймыл, Солчул рев-ячыл кыймыл, Республикалык жаӊы күч.
Өлкөнүн <sup>2</sup>/<sub>3</sub>
бөлүгүн дөӊсөөлүү түздүк ээлеп
түн.-чыгышты көздөй жайык дарыя өрөөндөрү жатат. Чыгыш жагы Пантанал ойдуӊуна өтөт. Батышы м-н түш.-батышында (аймагынын <sup>1</sup>/ ) Анд тоолор жатат. Тоолуу аймагынын басы<font color='green'>м</font>дуу бөлүгүн тоо аралык Альтиплано платосу (бийикт. 4500 ''м'' ге чейин) ээлейт. Батыш Ко<font color='green'>р</font>дильерадан чыгышты карай Сахама тоосу (б<font color='green'>и</font>йикт. 6520 ''м'') созулуп жатат. Альтиплано пл<font color='green'>а</font>тосунун түш. жагын бийикт. 6020 ''м'' ге жеткен Кордильера-де-Липес тоосу, чыгышты көздөй Борб. Кордильера, а. и. Кордильера-Реаль (би<font color='green'>й</font>икт. 6550 ''м'' – Б. эӊ бийик чокусу, Анкоума тоосу) тоосу жатат. Тайпактоонун климаты тропиктик бийик тоолуу, кургак (орт. айлык темп-расы 3°Сден 11°Сге чейин, жылдык жаан-
чачыны 150–600 ''мм''). Анд тоолорунун чыгыш
капталдарына ландшафттык бийиктик алка<font color='green'>к</font>туулугу (жаан-чачыны 2000 ''мм''ге чейин) мүнө<font color='green'>з</font>дүү. Чыгышындагы түздүктөрдүн климаты тр<font color='green'>о</font>пиктик (айлык орт. темп-расы 17°Сден 28°Сге
чейин, жаан-чачын 800–1000 ''мм''). Батышында-

[[File:БОЛИВИЯ78.png | thumb | Бийик тоолуу чөл. Арткы планда Альтиплано.]]

гы дарыялары Альтипланонун ички алабына (Бени, Маморе, Гуапоре) Чыгышы Атлантика океанынын алабына кирет. Туздуу Койпаса көлүнө Баррас, Лаука ж. б. суулар куят. Б-да суусу мол Бени, Маморе, Гуапоре д. бар. Неги<font color='green'>з</font>ги дарыясы – Пилькомайо. Пантанал саздуу о<font color='green'>й</font>дуӊу м-н Парагвай д. агып өтөт. Өсүмдүктөрү түш.-батыштан түн.-чыгышка карай (чөл 
өсүмдүктөрүнөн гилеяларге чейин) өзгөрөт. Аян-
тынын 40%тен ашыгын баалуу жыгачтарга бай токой массиви ээлеп, дарактын 2 миӊден ашык түрү кездешет. Коргоого алынган 17,8 млн ''га'' жерде 36 корук бар, анын 12си улуттук парк, ирилери: Каа-Лья, Мадиди, Ноэль-Кемпфф-Ме<font color='green'>р</font>кадо; Исиборо-Секуре – ''Бүткүл дүйнөлүк м<font color='green'>у</font>растын'' тизмесине кирген.
Калкынын көпчүлүк бөлүгүн кечуа ж-а айма-
ра индейлери түзөт. Алар Пуна бөксөтоосунда ж-а бийик тоолуу өрөөндөрдө жашашат. Орт. жыштыгы 1 ''км''<sup>2</sup>га 8,4 киши. Католик динин (95%) тутат. Калкынын жашынын орт. узакты-
гы: эркектериники – 61,8, аялдарыныкы – 66 жаш. Шаар калкы – 58%. Ири шаарлары: Са<font color='green'>н</font>та-Крус, Кочабамба, Оруро, Потоси.

[[File:БОЛИВИЯ79.png | thumb | Ла-Пас шаарынын жалпы көрүнүшү.]]

Б-нын аймагында байыртадан эле индей уру<font color='green'>у</font>лары жашап келген. 2–6-к-дарда бул жерлерде
өнүгүү жогорку деӊгээлде болгон. 4-к-да аларды инктер багындырып алышкан. 1523–38-ж. ин<font color='green'>к</font>терди испандыктар басып алып, аймакты к<font color='green'>о</font>лонияга айландырган. 1542-жылдан Перу виц<font color='green'>е</font>королдугунун, 1776-жылдан Ла-Плат вице-к<font color='green'>о</font>ролдугунун курамына кирип, Жогорку Перу ат<font color='green'>а</font>лып калган. Жогорку Перу Испаниянын Түш. Америкадагы эӊ негизги экон. борбору эле. П<font color='green'>о</font>тосидеги күмүш кени ал учурда дүйнөдөгү эӊ ири кен болгон. Кендерде индей-митайостор милде<font color='green'>т</font>түү түрдө иштешкен. Индейлер колониячыла<font color='green'>р</font>га каршы айыгышкан күрөштөрдү жүргүзүшкөн (Ту пак Амаруну н башчылыгы м-н бол гон көтөрүлүш өзгөчө белгилүү). 1810–26-ж. көзка-



[[File:БОЛИВИЯ80.png | thumb | none]]
ранды эместик үчүн болгон күрөштүн натыйж<font color='green'>а</font>сында Жогорку Перу С. ''Боливардын'' аскерлери тарабынан колониялык эзүүдөн кутулуп, 1825-ж. анын урматына көзкаранды эмес, Боливия ма<font color='green'>м</font>лекети жарыяланган. 19-к-дын ортосунан өлкөгө
чет элдик, айрыкча англ. капитал келе баш-
тайт. 1879–83-ж. Б. Чили м-н согушуп, терр<font color='green'>и</font>ториясынын бир бөлүгүнөн ажырайт да Тынч океанга чыга албай калат. 19-к-дын аягында Б-да калай кендери ачылып, бирок аларды чет
өлкөлүк монополиялар ээлеп алган. 1932–35-ж. Б. м-н Парагвайдын ортосунда согуштун ж<font color='green'>ы</font>йынтыгында, Б. Чако аймагында нефть чыгуу-
чу жерлеринен ажыраган. Экинчи дүйнөлүк со-
гуштан кийин ар түрдүү аскердик ж-а саясий топтор арасында бийлик үчүн узак жылдарга созулган күрөш жүргөн. 1952-ж. өлкөдө рев-я болуп, калай кендери мамлекеттештирилип, а<font color='green'>г</font>рардык реформа жүргүзүлгөн. 80-жылдардын б<font color='green'>а</font>шында Б-да саясий туруксуз абал өкүм сүргөн. 1985-ж. шайлоодон кийин өлкө президенттик башкарууга өткөн. 1993-ж. шайлоодо президен<font color='green'>т</font>тикке талапкерлердин бири да жетиштүү добу<font color='green'>ш</font>ка ээ боло албай, Улуттук конгресстин чечими
м-н Гонзало Санчес Бу<font color='green'>с</font>таманте де Лосада през<font color='green'>и</font>дент болуп шайланган (2002-ж. кайра шайланган). Ал нефть ж-а газ тарма<font color='green'>к</font>тарын менчиктештирүүнү баштаган. 2003-ж. көпч<font color='green'>ү</font>лүк боливиялыктар үчүн агрессор катары саналган,
Чилинин аймагы аркылуу газды экспорттоого каршы башталган элдик көтөр<font color='green'>ү</font>лүштүн жүрүшүндө през<font color='green'>и</font>дент өлкөнү таштап качып кетүүгө аргасыз болгон. Бийликке вице-президент К. Меса келген. 2004-ж.
өлкөдө газ ж-а нефть б-ча элдик референдум өткөр<font color='green'>ү</font>лүп көпчүлүк добуш м-н бул тармактар мамлекетке ка<font color='green'>й</font>тарылган ж-а чет өлкөлө<font color='green'>р</font>гө Перунун порттору арк<font color='green'>ы</font>луу экспорттоло баштаган. Экономикасынын нег<font color='green'>и</font>зин тоокен өнөржайы түзөт. Ички дүӊ продукциясынын көлөмү 22,3 млрд доллар (2004; АКШ), аны киши б<font color='green'>а</font>шына бөлүштүргөндө 2600 долл ардан ту ура келет. ИДПдагы өнөржайдын үл<font color='green'>ү</font>шү 33,2%, а. ч-ныкы 15%,
тейлөө чөйрөсүнүкү 51,8%
(2004). Сурьма (2,3 миӊ т, дүйнөдө 1-орунда), калай (13,2 миӊ т, дүйнөдө 5-, Латын Америкасында 2-орунда), күмүш (460 т, 10-орунда), вольфрам (474 т), висмут, Түш. Америкадагы казылып алынган алтындын 10%. Жаратылыш газы (4,1 млрд ''м''<sup>3</sup>, 2004), нефть (2,16 млн т) казылып алынат. 2004-ж. 3,9 млрд ''кВт·с'' электр энергиясы өндүрүлгөн. Ири өнөржай борбору – Ла-Пас ш. Анда т<font color='green'>а</font>мак-аш, текстиль тигүү, булгаары-буткийим, целлюлоза-кагаз, полигр., курулуш материа<font color='green'>л</font>дар өнөржай ишканалары иштейт. 


[[File:БОЛИВИЯ81.png | thumb | Бийик тоо аркылуу өткөн кара жол.]]

[[File:БОЛИВИЯ82.png | thumb | Боливия акчасы.]]

жараксыз. А. ч-га жарактуу жери 26,6%, а. и. 24,4% жайыт, 2% айдоо аянты. А. ч. продукт<font color='green'>у</font>сунун <sup>3</sup>/ бөлүгүн жашылча өстүрүү берет. Неги<font color='green'>з</font>ги өсүмдүктөрү: соя (1,04 млн т, 2002), ба<font color='green'>л</font>камыш (4,3 млн т), кофе (25 миӊ т), жүгөрү (725 миӊ т), шалы (248 миӊ т), күнкарама (194 миӊ т), пахта, жемиштер (негизинен цитрус өсү<font color='green'>м</font>дүктөрү, банан). Гевея ширеси, хинна дараг<font color='green'>ы</font>нын кабыгы чогултулат. Антиплано платос<font color='green'>у</font>нун айдөш капталдарында тектир дыйканч<font color='green'>ы</font>лыгы (жүгөрү, арпа, буудай, таруу, буурчак, картөшкө) өнүккөн. Бодо мал (2000, млн) 6,4; кой 7,8; чочко 1,2; бийик тоолуу райондорунда лама, альпака, кой асыралат. О. эле а. ч-нда наркотик өсүмдүктөрүн өстүрүү (Чыгыш Корд<font color='green'>и</font>льеранын этегинде) маанилүү орунду ээлейт. Анын аянты 24 400 ''га'' (дүйнөдө 3-орунда).
Өлкөнүн экономикасынын 50% наркобизнеске көзкаранды. Темиржолунун уз. 3519 ''км'' (2004), автомобилдики 53,8 миӊ ''км'' (а. и. 13 миӊ ''км''и асфальтталган). Ички суу жолунун уз. 10 миӊ ''км'' (Орьенте д.). Титикака көлүндө үзгүлтүксүз кеме жүрөт [Гуаки ж-а Пуно (Перу) порттор<font color='green'>у</font>нун ортосунда]. Газ куурунун уз. 4,86 миӊ ''км'', нефтиники 2,5 миӊ ''км'', азык-түлүк ташылчу куу<font color='green'>р</font>дуку 1,6 миӊ ''км'' (2004). Б-да 16 аэропорт, 3 улу<font color='green'>т</font>тук, 11 чет өлкөлүк авиа компания иштейт. Сыртка жаратылыш газын, соя ж-а анын пр<font color='green'>о</font>дуктуларын, түстүү металлдарды (калай, сур<font color='green'>ь</font>ма, вольфрам, висмут), цинк, коргошун, жез ко<font color='green'>н</font>центраттарын, алтын, иштетилбеген жыгач ч<font color='green'>ы</font>гарат. Сырттан машина ж-а анын жабдууларын,
чийки зат ж-а полуфабрикат, хим. товарларды,
нефть, азык-түлүк алат. Негизги соода шери<font color='green'>к</font>тештери: Бразилия (экспорт, импорт), АКШ (э<font color='green'>к</font>спорт, импорт), Венесуэла, Аргентина, Перу (э<font color='green'>к</font>спорт, импорт) ж-а Чили.
Б-да алгачкы мектептери 16-к-да пайда бо<font color='green'>л</font>гон. 1825-ж. республика орногондон кийин ак сөөктөр мектеби пайда болгон. 1874-ж. ми<font color='green'>л</font>детүү башталгыч билим ж-дө мыйзам чыгары<font color='green'>л</font>ган. 1955-ж. билим берүү ж-дөгү реформага ыл<font color='green'>а</font>йык 7–14 жашка чейинки балдарды милдетүү түрдө окутуу киргизилген. Китепкана, музей, опера-балет театрлары өнүгө баштаган. 18-к-га
чейин айрым тарыхый чыгармалар гана пайда болгон. Өлкө көзкарандылыктан кутулгандан
кийин гана (1826) Б. ад-ты европ. романтиз<font color='green'>м</font>дин таасири астында өсүү жолуна түшкөн. Р. Х. Бустаманте, Н. Галиндо, Н. Агирре, Х. Х. М<font color='green'>о</font>ра ж. б. ошол кездеги көрүнүктүү акын-жазуу-
чулары болгон. Чыгармаларында индейлердин оор турмушу, эркиндикке болгон күрөшү, ж. б. социалдык маселелери сүрөттөлгөн. Р. Хаймес Фрейре, Ф. Тамайо, Г. Рейнольдстун ырлары башкалардан музыкалуулугу м-н айырмаланган. 20-к-да проза жанры индихенизм багытында
өнүккөн. Буга А. Аргедас, Х. Мендос, А. Сеспе-
дес, Х. Лардын чыгармалары мисал боло алат. 19-к-дан баштап сүрөт өнөрү, живопись, гр<font color='green'>а</font>фика, арх-ра өнүгө баштаган. Европ. стилдеги мекеме-ишканалардын, турак-жайлардын саны көбөйгөн. Таш ж-а кыштан (саман кошулган) курулган индейлердин «кинча» тибиндеги (ка<font color='green'>р</font>кас сыяктуу) храм, чиркөөлөрү сакталып ка<font color='green'>л</font>ган. Сан-Франсиско (арх. Х. Агустин, Ф. Ч<font color='green'>а</font>варрия), Сан-Лоренсо (фасад,1728–44), Ла-Ко<font color='green'>м</font>панья (фасад, 1700–07) чиркөөлөрү бар. Ошол мезгилдеги мастерлер бир эле убакта арх-лык ж-а скульптуралык милдетти аткарышкан. Кийин арх-ра классицизм багытында өнүккөн. Потосидеги собор (1809–36, арх. М. де Сана<font color='green'>у</font>ха), Ла-Пасдагы Өкмөт үйү (1853, 1883-ж. ка<font color='green'>й</font>ра курулган, арх. Н. дель Прадо) ири имаратт<font color='green'>а</font>рынын бири болгон. Чукисака, Потоси, Кольяо деп аталган үч Сүрөт борбору бар. Б. Битти, Д. де Оканья, Д. Киспе, Д. Нуньеса, Ф. Март<font color='green'>и</font>неса, Х. Пасторелло, Х. Франсискус сыяктуу ж.б. таланттуу сүрөтчүлөр живопись жанрына көбүрөөк көӊүл бурушкан. 1940–50-жылдары арх-ра интернационал стилине өтө баштаган, кийин 1960–70-жылдары типтүү проектиге н<font color='green'>е</font>гизделген. Музыка өнөрүндө негизинен креоль ж-а индей салтын сактаган. Перу, Эквадор, А<font color='green'>р</font>гентинанын Түн.-Батыш тарабындагы элдердин музыкасына жакын. Театрлаштырылган ою<font color='green'>н</font>зоок фестивалдары көбүрөөк өткөрүлөт. «Ди<font color='green'>а</font>рио», «Пренса», «Расон», «Мундо», «Периодико опиньон» сыяктуу күн сайын чыгуучу көлөмдүү гезиттери, «Радио насьонал де Боливиа» ради<font color='green'>о</font>станциясы ж-а телекөрсөтүүсү (1970), өкмөттүк информациялык агентчиликтери бар.
Ад.: ''Лукашова Е. Н.'' Южная Америка. М., 1958; ''Сашин Г. З.'' Боливия: Очерки новейшей истории. М., 1976.


[[Category: 2-том, бүтө элек]]