ИЛЕ (тарыхый аймак) барагынын баштапкы кодун көрүү

<b type='title'>ИЛЕ</b> – тарыхый аймак. Иле өрөөнүнө байланыш&shy;кан тарыхый маалыматтар өтө сейрек. Алгач&shy;кы маалыматтар Тан династиясынын (7–10-кылымдар) тарыхында эскерилет. 638-жылы Юйгу Ше (Дулу) хан м-н Хилиши Иле өзөнүнүн боюнда тынчтык келишимин түзүшүп, батышын Дулу хан, чы&shy;гышын Хилиши алып, Батыш түрк уруулары эки хандыкка бөлүнгөн. Натыйжада кыргыз&shy;дар (гйегу, хягас) Дулу хандын ээлигинде кал&shy;ган. <i>«Худуд ал-алам»</i> боюнча Ила дарыясы Иргадж-арт&shy;тан башталып Ысык-Көлгө куят деп айтылган. Иле бою байыртадан бери эле Римден (Византия) <i>Чыгыш Түркстан</i>, Кытайга өткөн соода жолу&shy;нун (к. <i>Улуу Жибек жолу</i>) өтө маанилүү бутагы болуп саналган. 7–13-кылымдарда Иле мусулман дүйнө&shy;сүнүн чеги катары каралган, ал эми анын чы&shy;гышындагы аймактар моңголдордун басып алуу&shy;сунан кийин ислам динине киргизилген. <i>Тимур&shy;дун</i> жортуулу тушунда Текес, Теке, Йака деген ат м-н эскерилген. М. Кашкари боюнча Иле дарыясы түрк жеринин Жейхуну (Аму-Дарыя) катары эсепте&shy;линип, анын жээгинде тухсы, ягма, чигилдер жашаган. Өрөөн көбүнчө жайыт катары пайда&shy;ланылган. Иледе жайгашкан шаарлар жөнүндө бир аз маалыматтар бар. Иле өрөөнүнөн 9–13-кылымдарга таандык 66 шаар калдыктары изилденген. Руб&shy;рук Иленин түндүгүндө Эквиус деген шаар болго&shy;нун ж-а анда фарсы тилинде сүйлөгөн сарацин&shy;дер жашаганын эскерген. Армян падышасы Хетум аны Иланбалек, дарыяны Илан-су, ал эми кытайлыктар бул шаарды Или-бали же Илибани, башкача айтканда Илибалык – «Илидеги шаар» деп аташкан. Иленин Балхашка куйган жеринде (Ба&shy;канас өзөнү) эски арык, курулуштардын уран&shy;дылары калган. Бирок, анын кайсыл мезгилге тийиштүү экени аныктала элек. Адегенде <i>Чага&shy;тай улусунун</i>, кийин бир аз убакыт <i>Моголстан</i> мамлекетинин борбору болгон <i>Алмалык</i> шаары дагы Иле аймагында жайгашкан. 15–16-кылымдарда Иледе кыр&shy;гыз тарыхына байланышкан маанилүү окуялар болуп өткөн (кыргыздардын моголдорго, Тимур&shy;га каршы күрөшү, <i>Манап</i> бийдин өлүмү). 17– 18-кылымдарда Иле өрөөнү толук <i>Жуңгар хандыгынын</i> кол алдында калган. 18-кылымдын экинчи жарымында <i>Эсенкул</i> баатырдын сунушу м-н кыргыздар Чүй, Иле жээгине жайгаша баштаган (к. <i>Кыргыздар&shy;дын Чүйгө келиши</i>). Ушул мезгилге тийиштүү орус маалыматтарында кыргыз-казактардын чеги «Иле өзөнүнүн Балкашка куйган жерине 100 чакырым жетпей» ж-а «Иле суусу кыргыз&shy;дарды Кытай мамлекетинен да, казактардан дагы бөлүп турганы» ырасталат (к. <i>Кыргыз-ка&shy;зак чек ара маселеси)</i>. Дарыянын сол жээги Үч Алматы, Сары-Токум кыштоосу, Челек, Каркы&shy;ра, Кеген, Текес сарыбагыш ж-а бугу уруу&shy;ларынын туруктуу жайлоосу болгон. 1847-жылы Капал чебинин тургузулушу м-н орустардын басып алуучулук саясаты күчөп, казактын Улуу жүзүнө кирген уруулар Иленин оң жээгине, ал эми ал жердеги кыргыздар акырындык м-н Чүй өрөөнүнө жыла баштаган. 1854-жылы Иленин оң жээгине Алматы шаары курулуп, 1881-жылы Россия м-н Кытайдын ортосунда чек ара маселелери чечилип, келишим түзүлгөн. Натыйжада, Кы&shy;тайдын карамагында калуудан баш тарткан казактын албан урууларынын 5 миң түтүнү бугу уруусу конуштап жүргөн Кеген ж-а Те&shy;кес сууларынын жогорку агымына көчүрүл&shy;гөн. Ал эми бугу уруусу Ысык-Көлдүн түштүк та&shy;рабына көчүрүлүп, кыргыз м-н казактын ор&shy;тосундагы чек ара Санташ ашуусу аркылуу ажыратылган.

Ад.: <i>Бартольд В. В.</i> Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана, Б., 1996; <i>Андреев И. Г.</i> Описание Средней Орды киргиз-койсаков. А., 1998; <i>Аристов Н. А.</i> Усуни и кыргызы или каракыргызы: Очерки истории и быта населения Западного Тянь- Шаня и исследования по его исторической географии. Б., 2001.
[[Категория:3-том, 449-543 бб]]