ИРАН барагынын баштапкы кодун көрүү

<b type='title'>ИРА&#769;Н</b> , И р а н И с л а м Р е с п у б л и к а&shy;с ы (Жомхурийе Исламийе Иран) (1935-ж. че&shy;йинки расмий аталышы – Персия) – Түш.-Ба&shy;тыш Азиядагы мамлекет. Түн.-батышынан Ар&shy;мения, Азербайжан, түн.-чыгышынан Түркмөн&shy;стан, чыгышынан Афганстан, Пакистан, баты&shy;шынан Ирак, Түркия м-н чектешип, түндүгүнөн

[[File:ИРАН4.png | thumb | none]]Каспий деңизи, түштүгүнөн Оман ж-а Перс бу&shy;луңдары (андагы Кешм, Харк ж. б. аралдар И-га карайт) м-н чулганат. Аянты 1648 миң <i>км</i><sup>2</sup>. Калкы 70,5 млн (2006). Борбору – Тегеран ш. Расмий тили – фарсы тили. Акча бирдиги – риал. Адм.-айм. жактан 30 останга (провин&shy;цияга), остан өз ичинен 324 шахрстанга (облус&shy;ка), шахрстан 740тан ашык бахшка (районго) бөлүнөт; Тегеран м-н Кум ш. да остан статусу&shy;на ээ.

[[File:ИРАН5.png | thumb | Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2006)]]
И. – БУУнун (1945), ЭВФтин (1945), Эл ара&shy;лык реконструкция ж-а өнүгүү банкынын (1945), Нефть экспорттоочу өлкөлөр уюмунун (1960), Ислам конф-ясы уюмунун (1969) мүчөсү;
СААРКта ж-а Шанхай кызматташтык уюмун&shy;да байкоочу статусуна ээ.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
. И. – унитардык
мамлекет. Конституциясы 1979-ж. кабыл алын&shy;ган. Башкаруу формасы – Ислам республика&shy;сы. 1979-жылдагы Ислам рев-ясынан кийин мамл. бийлик бири-бирине көз карандысыз мыйзам чыгаруу, аткаруу ж-а сот бийлиги ар&shy;кылуу жүргүзүлөт. Бийликтин бул үч бутагын
өлкө башчысы – Ислам рев-ясынын башкы же&shy;текчиси көзөмөлдөйт. Аны Аксакалдар кеңеши (дин кызматкерлери) тарабынан өмүрүнүн акы&shy;рына чейин шайланат. Аткаруу бийлигинин ба&shy;шында президент турат, ал министрлер кабине&shy;тин жетектейт. Жогорку мыйзам чыгаруу орга&shy;ны – Ислам кеңешинин жыйыны (межлис). И-да европ. типтеги расмий саясий партиялар жок, партия деп атаган саясий кыймылдар бар, алар дээрлик ислам идеологиясына таянат. Не&shy;гизгилери: «Абадгарян» («Жаратмандар»), «Кү&shy;рөшчүл динаятчылар коому», «Күрөшчүл мол&shy;долор жыйыны».

==Табияты==
. И-дын көп бөлүгү <i>Иран тайпак тоо&shy;сунун</i> аймагында жайгашкан; анын ички бөлү&shy;гүн – бөксө тоолор ж-а <i>Деште-Кевир, Деште- Лут</i> ж. б. чөлдөр жайгашкан бийик түздүктөр ээлейт. Түндүгүндө Каспий деңизинен ойдуңдуу кууш тилке аркылуу бөлүнгөн Эльбурс кырка

[[File:ИРАН6.png | thumb | Деште-Лут чөлү.]]
тоосу (бийикт. 5671 <i>м</i>ге чейин, Демавенд жанартоосу – И-дын эң бийик жери), түн.-ба&shy;тышында Армян тайпак т оосунун чыгыш бөлүгү, түш.-батышы м-н түштүгүндө И-дын ички аймактарын Месопотамия ойдуңунан ж-а Араб деңизинен бөлүп турган Загрос тоо систе&shy;масы (бийикт. 4548 <i>м</i>ге чейин, Зерд-Кух чоку&shy;су) ж-а Түш. Иран тоолору, Перс ж-а Оман бу&shy;луңдарын бойлой Гермсир чөлү жайгашкан.<br>
Өлкөнүн түндүгү м-н чыгышын Түркмөн-Хора&shy;сан ж-а Чыгыш Иран тоолору ээлейт. И-дын аймагы Альп-Гималай геосинклиналь (кыймыл&shy;дуу) алкагында жайгашкан. Борб. бөлүгүндө кембрийге чейин пайда болгон айрым тоо мас&shy;сивдери (Борб. Иран, Борб. Чыгыш Иран, Лут) биригип, Борб. И. плитасын түзөт. Өлкөнүн басымдуу бөлүгүнүн климаты субтропиктик кон-

[[File:ИРАН7.png | thumb | Ирандын түндүгүндөгү Эльбурс тоолору.]]
тиненттик; Перс ж-а Оман булуңдарын жээк&shy;тей ысык тропиктик. Кышы түндүгүндө ж-а ички аймактарында серүүн (январдын орт. темп-расы түндүгүндө 0°Сден төмөн, Тегеранда 2°Сге че&shy;йин), түштүгүндө жылуу (Перс булуңунун жээ&shy;гинде январдын орт. темп-расы 22–25°С). Кы&shy;шында И-дын түндүгүнө О. Азия ж-а Сибирден соккон муздак аба абанын темп-расын –25°Сге
чейин төмөндөтөт. Жайында бардык жеринде
ысык; июлдун орт. темп-расы 29– 32°С. Өлкөнүн ички аймактарында ж-а түштүгүндө аба 40– 50°Сге чейин ысыйт; абс. макс. (54°С) Хузстан
өрөөнүндө катталган. Жылдык жаан-чачындын
өлчөмү өлкөнүн көп бөлүгүндө 500 <i>мм</i>ге, Эль&shy;бурстун түн. капталында 2000 <i>мм</i>ге чейин, Сис&shy;тан чөлүндө 50 <i>мм</i>ден аз жаайт. Дарыяларынын көбү суудан өксү. Карун, Шатт-эль-Араб д-нда кеме жүрөт; ири дарыясы – Сефидруд (Каспий деңизине куят). Ири көлдөрү – Урмия ж-а Ха&shy;мун. Чөлдүн боз топурагы басымдуу; о. эле ко&shy;ңур ж-а күрөң тоо топурактары кездешет. Тай&shy;пак тоо ксерофиттери, чөл ж-а жарым чөл
өсүмдүктөрү басымдуу; Эльбурстун нымдуу түн. капталында нымдуу жазы жалбырактуу токой
өсөт. Өлкөнүн аймагынын 4%ин токой ээлейт.<br>
И-нда 130дан ашык улуттук парк, улуттук та&shy;бият эстеликтери, заказник режиминдеги резер&shy;ватт ар ую шул ган; ал ардын жалпы аянты
өлкөнүн аймагынын 6,5%ин ээлейт. Ири улут&shy;тук парктары: Баму, Кевир, Урмия, Борб. Эль&shy;бурс ж. б. ЮНЕСКОнун биосфералык резерват-

[[File:ИРАН8.png | thumb | Армян тайпак тоосу.]]

Загрос тоолору. Самолёттон көрүнүшү.

[[File:ИРАН9.png | thumb | none]]
тар тармагына 9 объект киргизилген: Арасба&shy;ран, Эржан, Гено, Гүлстан, Хара, Кевир, Урмия көлү, Мианкале ж. а., Туран. Эл аралык маани&shy;деги 21 суу-саздуу жер (жалпы аянты 1,5 млн <i>га</i>), коргоого алынган 6 деңиз объектиси бар.

==Калкы==
. И-дын калкынын көбү иран тилдерин&shy;де сүйлөгөндөр: 38,5%и перстер, 6,9%и күрддөр, 5,6%и мазендерандыктар, 5,6%и гиляндар, 3,7%и лурлар ж. б. Ал эми 30%ке жакыны түрк элдери (азербайжандар 20,3%, түркмөндөр 3,2%, кашкайлар 2,4 ж. б.). О. эле арабдар (2,2%), цыгандар, армяндар, ассириялыктар ж. б. да жашайт. Калкынын жылдык орт. табигый

[[File:ИРАН10.png | thumb | Тегеран шаары.]]
өсүшү 1,55%. Төрөлүү 1000 адамга 16,6 бала,
өлүм-житим 5,7 киши. 15 жашка чейинки бал&shy;дар 23,2%ти, эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаштагылар) 71,4%ти, 65тен ашкандар 5,4%ти түзөт. Орт. жыштыгы: 1 <i>км</i><sup>2 </sup>жерге 43 киши; эң жыш жайгашкан жерлери: Тегеран останы (12 <i>км</i><sup>2 </sup>жерге 713 адам туура келет), Кум (90), о. эле Каспийдин жээгин бойлой (Гильян останында –172 адам, Мазендаранда – 123, Гол&shy;станда – 80). Өлкөнүн калкынын <sup>1</sup>/ и 7 шаарда отурукташкан: Тегеран (калкы 7186 миң, агло&shy;мерациясы м-н 13 000 млндон ашык), Мешхед (2,5 млн), Исфахан (1,6 млн, агломерациясы м-н 2,9 млндон ашык), Кереж (1,6 млн, Тегеран&shy;дын агломерациясына кирет), Тебриз (1,5 млн&shy;дой), Шираз (1,3 млн), Кум (1,1 млн). И-дын калкынын 98%тейи мусулмандар; а. и. шиит&shy;тер 89%, сунниттер 9%.

==Тарыхы==
. И-дын аймагында адам төмөнкү палеолиттин аягында эле жашай баштаган.<br>
Б. з. ч. 4–3-к-дын башында шаар-мамлекеттер пайда боло баштаган. Б. з. ч. 2-миң жылдыкта И. жергесине иран тобундагы (диалектилерде сүйлөгөн) көчмөн инди-европ. уруулар келген. Кийин алар жерг. калкты өзүнө сиңирип ал&shy;ган. Б. з. ч. 670-жылдарда Мидия падышалыгы келип чыккан. 550-ж. Мидия Ахемениддер ди&shy;настиясына кирип калган. Б. з. ч. 550–330-ж. И-дын аймагын Ахемениддер династиясы бий&shy;леп турган. Ахемениддер мамлекетин б. з. ч. 330-ж. Александр Македонский басып алган. Ал
өлгөндөн кийин И. аймагы Селевкиддер мамле&shy;кетинин курамына кирген. Б. з. ч. 3-к-дын ор&shy;тосунда аймакта Парфия падышалыгы түзүлүп, ал б. з. ч. 2-к-да бүткүл И-ды, Месопотамияны, Арменияны баш ийдирген. Б. з. 3-к-да бүлүнгөн Парфиянын негизинде Сасаниддер мамлекети түзүлгөн. Ал мезгилде (3–7-к.) кул ээлөөчүлүк түзүлүш начарлап, алгачкы феодалдык мамле&shy;кет пайда болгон. 651-ж. Сасаниддер мамлеке&shy;тин арабдар басып алып, Араб халифатына кошкон. Өлкөдө ислам дини тарай баштап, 10- к-да калктын көпчүлүгү ислам динин кабыл алган. 7-к-дын аягынан араб үстөмдүгүнө кар&shy;шы көтөрүлүштөр (Абу Муслим, Сумбад Маг, Бабек ж. б.) чыккан. 11-к-да сельжуктар кара&shy;тып алып, бүткүл И. ж-а ага чектеш өлкөлөр&shy;дүн аймагында Селжуктар мамлекетин түзгөн. 1220-ж. моңголдор басып кирген. 13-к-дын ор&shy;тосунан – 14-к-да Хулагулар мамлекетине, 1380–93-ж. Тимурдун империясына караган. Кичи Азиядан чыккан көчмөн түрк уруулары (кызыл баштар) 1501–10-ж. И-ды каратып, Се&shy;февилер мамлекетинин түзүлүшүнө негиз салган. Алардын шахы Аббас Iнин реформалары борб. бийликти чыңдап, И-дын абалын жакшырткан. 17-к-дын аягынан Севефиддер мамлекетинин саясий-экон. жактан начарлашы афгандардын 1722-ж. өлкөнүн борбор калаасы Исфаханды басып алышына алып келген. 1723-ж. И-дын, түн.-батыш ж-а борб. аймактарына түрктөр ба&shy;сып кирген. Баскынчыларга каршы согушту жетектеп, 20-жылдардын аягы – 30-жылдардын башында афгандар м-н түрктөрдү өлкөдөн кууп
чыккан кол башчы Надир-хан (Надир шах Аф&shy;шар; 1736–47) такка көтөрүлөт. Ал өлтүрүлгөн&shy;дөн кийин ал түзгөн держава хандыктарга бөлү&shy;нүп кеткен. 19-к-да орус-иран согуштарынын жыйынтыгында, Закавказье Россиянын кура&shy;мына кошулган. 19-к-дын аягынан – 20-к-дын башында И. Улуу Британия м-н Россиянын ко&shy;лониялык экспансиясынын негизги объекти&shy;сине айланып, көп узабай эле жарым колония&shy;га айланган. Элдин нааразылыгы күч алып, И. рев-ясынын (1905–11) башталышына өбөлгө түзүлгөн. Анын жүрүшүндө конституция жарыя&shy;ланып, межлис (парламент) чакырылган. Би&shy;рок россиялык, англ. бириккен күчтөр аркы&shy;луу рев-я басылган. 1921-ж. РСФСР м-н И-дын


[[File:ИРАН11.png | thumb | none]]
ортосунда дипл. мамилелер түзүлөт.2-дүйнөлүк согушта ермания И-дын аймагына кирип, СССРге каршы аракеттерди жүргүзө баштаган. Буга каршы англ. ж-а сов. аскерлер И-га кир&shy;гизилген (1945–46-ж. чыгарылган). Согуштан кийин Мохаммед Реза-шах Пехлевинин (1941- жылдан шах) жүргүзгөн батышка багыттал&shy;ган саясаты калк ичинде нааразылык туудуруп, И-да Ислам рев-ясы башталган (1979). Реза-шах Пехлеви өлкөнү таштап кетүүгө аргасыз бол&shy;гон. 1979-ж. Референдум өткөрүлүп, И. Ислам Респ. жарыяланган. Аятолла Хомейни И-дын башкы жетекчиси болуп калган. Жылдын аяк
ченинде Ирак м-н мамилелер курчуп, 1980-ж. Перс булуңундагы үстөмдүк үчүн согуштук кон&shy;фликттер жаралат. 1989-ж. тынчтык макулда&shy;шууларга кол коюлат. Ошол эле жылы, Хомей&shy;ни өлгөндөн кийин өлкөнүн башына аятолла Сейед Али Хаменеи, президент А. А. Хашема-
Рафсанжаникке 1997-, 2001-жылдардагы прези&shy;денттик шайлоодо Сейед Мохаммед Хатами жеңген. 2005-ж. М. Ахмдинежад президенттик&shy;ке келип, 2009-ж. 2-мөөнөткө шайланган.<br>
И-дын тышкы саясатындагы негизги көйгөйлүү маселелердин бири – И. ядролук програм&shy;масы б-ча талаш-тартыштарды жөнгө салуу.<br>
Өлкөдө уран кендеринин ачылышы тынчтык максатта атом энергетикасын өнүктүрүү, о. эле ядролук куралданууга да мүмкүнчүлүк түзгөн. АКШ ж-а анын союздаштары БУУнун Коопсуз&shy;дук кеңешинин резолюциясына таянып, И-дан атом энергетика ж-а уранды иштетүүчү объек&shy;тилердин курулушун токтотууну талап кылуу&shy;да. Бирок, И. ядролук программанын тынчтык мүнөздө экенин көрсөтүп, бул талаптарды ат&shy;каруудан баш тартууда.

==Чарбасы==
. И. – экономикасы тез өнүгүп жат&shy;кан өлкө. Нефть казып алуу б-ча дүйнөдөгү ал-

дыңкы өлкөлөрдүн бири. ИДП көлөмү 852,6 млрд доллар, аны киши башына бөлүштүргөндө 12 300 доллардан туура келет (2007). Жаңы Азадеган ж-а Ядаверан нефть-газ кендери ачылгандан кийин И-дын дүйнөлүк нефтинин запасындагы
үлүшү 11,1%ти, газдыкы 15,4%ти түздү (2005). Нефть ж-а газды казып алуу мамлекеттин көзөмөлүндө. Нефть казып алуу б-ча (194,6 млрд т) дүйнөдө 3-орунда (Россия ж-а Сауд Арабиясы-

[[File:ИРАН12.png | thumb | Тегерандагы нефть ажыратуучу завод.]]
нан кийин). Нефть казып алуучу негизги ай&shy;мактары: өлкөнүн түш.-батышы (Хузстан, Бу&shy;шир остандары) ж-а Перс булуңунун шельфи. Нефть экспорттоо б-ча И. дүйнөдө 3-орунда. Нефть экспорттоочу ири терминалдары Перс булуңунун аралдарында (Харк, Лаван, Сирри, Ларек ж. б.) жайгашкан. Газ өндүрүү б-ча (110,8 млрд <i>м</i><sup>3</sup>; 2005) Россиядан кийинки 2-орунда. Газ
өндүрүүчү негизги аймагы – Перс булуңунун шельфи; эң ири кени – Түш. Парс. Көмүр жы&shy;лына 2 млн тдан ашык казылып алынат. Электр энергетикасы тез темп м-н өнүгүүдө; 2006-ж.
173,3 млрд <i>кВт.с</i> электр энергиясы өндүрүлгөн, анын 91,6%и ЖЭСке, 8,3%и ГЭСке, 0,1%и кал&shy;гандарына (негизинен шамал энергия курулма&shy;сына) туура келет. Уран казылып алынып (Са&shy;генд кени), байытылат. АЭС (Буширде) ж-а гео&shy;термия (Мешгиншехрде) станцияларынын ку&shy;рулушу аяктоодо (2008). И-дын электр линия&shy;лары Азербайжандын, Армениянын, Түркмөн&shy;стандын ж-а Түркиянын электр системалары м-н туташкан. Жалпы кубаттуулугу 70 млн тдан ашкан нефть ажыратуучу 9 з-д иштейт. И-дын кара металлургиясы – Жакынкы ж-а Ортоңку
Чыгыш өлкөлөрүнүн ичиндеги эң ири өндүрүш.
2005-ж. жылына 5 млн т темир кенташы, 9 млн тдан ашык болот, 2,3 млн т чоюн өндүрүлгөн. Бул тармактын негизги продукциялары: каңыл&shy;тыр прокат, труба, зым, жеңил ж-а оор про&shy;филь, курулуш арматуралары ж. б. Түстүү ме&shy;таллургияда жез ж-а алюминий өндүрүшүнүн мааниси зор. Серчешме жез кенташ кени – дүй&shy;нөдөгү ири кендердин бири; кенташтын кура&shy;мында о. эле молибден, күмүш, алтын да бар. Мей&shy;дук жез кени да маанилүү. 2005-ж. 365 миң т боксит казылып алынган. Алюминий өндүрүү&shy;чү ишканалары Эрак, Бендер-Аббас ш-нда жай&shy;гашкан. Коргошун-цинк, алтын кендери казып алына баштады. Химия ө. ж-нда башкы орун&shy;ду – нефть-химия ээлейт; анын негизги продук&shy;циялары: этилен, полиэтилен, полипропилен, поливинил-хлорид, аммоний, күкүрт, күкүрт к-тасы, автомобиль шинасы, резина-тех. буюм&shy;дар ж. б. Ө. ж-нын маанилүү тармактарынын бири – машина куруу; 21-к-дан баштап автомо&shy;биль куруу тез темп м-н өнүгүүдө (ИДПнин 4%тен ашыгын түзөт). Анда негизинен жеңил автомобиль («Peikan» ж. б.) куруу, автомобиль кураштыруу ж-а анын тетиктерин чыгаруу иш&shy;тери жүргүзүлөт. Жалпы автотранспорт кара&shy;жаттарынын өлчөмү – 1 млн бирдикке жакын (2006). Авиация ж-а кеме куруу ө. ж. гражд. ж-а аскердик продукцияларды чыгарат. «Иран- 140» самолёту өлкө ичиндеги каттамдарды тей&shy;лейт. Аскердик продукцияларды чыгаруучу 40 з-д иштеп, алар азыркы куралдын ж-а аскер тех&shy;никасынын бардык түрүн (артиллерия куралы ж-а ракетасы, курал, ок-дары, танк, зоттолгон транспортёр, аскер кемеси, вертолёт ж. б.) чыга&shy;рат. Курулуш материалдар ө. ж-нын башкы тар&shy;магы – цемент өндүрүшү (2006–07-ж. 40 млн т даярдаган). Өлкө цементти Ирак, Кувейт, Би&shy;риккен Араб Эмирликтери, Афганстанга сатат. Жеңил ө. ж-нын өнүккөн тармагы – текстиль
ө. ж.; кебез ж-а жүн кездеме 100дөн ашык фаб&shy;рикада чыгарылат. О. эле булгаары-бут кийим, тигилүү кийим, трикотаж буюмдарын чыга&shy;руучу ишканалары да бар. Тамак-аш ө. ж-нда кант, күрүч актоочу, ун тартуучу, мөмө-жемиш, жашылча консервалоочу, балык иштетүүчү ишканалары кеңейүүдө. И-дын экономикасын&shy;да майда кол өнөрчүлүк промыселдеринин маа&shy;ниси зор; айрыкча кол м-н токулган иран ки&shy;леми дүйнөгө белгилүү (килемдин бир жылдык экспорттук баасы 500–600 млн долларды түзөт).<br>
Өлкөнүн азык-түлүккө болгон муктаждыгын а. ч. толук канааттандыра албайт; ошондуктан азык-түлүктүн 10%тен ашыгын (а. и. өсүмдүк майынын 90%ин, күрүчтүн 30%ин) сырттан са&shy;тып алат. А. ч-на жарактуу жери 51 млнго жакын, анын 17,1 млн <i>га</i>сы иштетилип, анын 15,3 млн <i>га</i>сы айдалат, 1,8 млн <i>га</i>сы бак-дарак

[[File:ИРАН13.png | thumb | Килем токууга даярдык.]]


[[File:ИРАН14.png | thumb | Иран акчасы.]]
ж-а питомниктер. Чарбасынын 70%тен ашы&shy;гын 5 <i>га</i>га чейин жери бар (22%) майда чарба&shy;лар түзөт; 5–10 <i>га</i> жери барлар 21,5%, 10–50 <i>га</i> жердүүлөр 44%, 50 <i>га</i>дан ашык жери барлар 12,5% жерди ээлейт. Дыйкан чарбалары 7000ден ашык түрдүү кооперативдерге биригип, а. ч-нда иштегендердин 80%ин камтыйт. Кооперативдер дыйкандарды жеңилдетилген банк кредиттери,
өсүмдүк уруктары, а. ч. техникасы, отун, керек&shy;телүүчү товарлар м-н камсыз кылып, о. эле про&shy;дукцияны сатууну уюштуруп берет. Өлкөнүн а. ч-нын негизги тармагы – өсүмдүк өстүрүүчүлүк. Негизги азык-түлүк өсүмдүктөрү – дан эгинде&shy;ри: буудай (2006–07-ж. 12 млн тдан ашык түшүм жыйналган; экспортко да чыгарат), шалы (1,6 млн т; Каспий боюнда), арпа (жылына 3 млн т);

[[File:ИРАН15.png | thumb | Сефид-Руд д-нын өрөөнүндөгү күрүч палдары.]]
тех. өсүмдүктөрү: кант кызылча (5 млн т) ж-а балкамыш (5,9 млн; негизги плантациялары Хузстан останында), тамеки (22 миң т), чай (көк
чай; 134 миң т; негизинен Каспий бою), пахта
аянты кескин кыскарууда, аны негизинен сырт&shy;тан сатып алат. Бакчылык (анар, өрүк, алма, алмурут, цитрус өсүмдүктөрү, шабдаалы, кай&shy;налы, анжир, курма) ж-а жүзүмчүлүк (айрыкча Ширазда) өнүккөн. Картөшкө, жашылча (пияз, баклажан, томат, бадыраң, капуста, сарымсак, калемпир ж. б.), бакча (коон, дарбыз) өсүмдүк&shy;төрү өстүрүлөт. Маанилүү экспорттук а. ч. то&shy;варлары: анар, курма, мейиз, кактар, мисте, шафран ж. б. Куш чарбалары тез темп м-н
өнүгүүдө. Мал чарбасы негизинен эт багытын&shy;да; 2002-ж. 54 млн кой, 26 млн эчки, 9 млн бодо мал, 0,4 млн төө, 0,55 млн буйвол, 0,3 млн жылкы болгон. Каспий боюнда жибекчилик
өнүккөн. Каспий деңизинен ж-а Ормуз булуңу&shy;нан балык кармалат.<br>
Тейлөө чөйрөсүнүн негизги тармагы – банк&shy;финансы системасы; И. Борбордук банкы, 6 ком&shy;мерциялык, 4 адистешкен банк иштейт; алар негизинен мамлекетке карайт. Майда соодагер&shy;лер ж-а кол өнөрчүлөр синфке (гильдияга) би&shy;риккен. Чекене ж-а дүң сооданын негизги бор&shy;борлору – үстү жабык базарлар. Тарыхый эсте&shy;ликтеринин көптүгүнө карабай чет өлкөлүк ту&shy;ризм анча өнүккөн эмес. Эс алуу туризминин
өнүгүүсүнө исламдык чектөөлөр кыйла тоскоол&shy;дук кылат. Жыл сайын И-га 1,7 млн чет элдик турист келет (алардын 40%и О. Азия ж-а За&shy;кавказье өлкөлөрүнөн келгендер). Туризмдин негизги түрлөрү: диний-зыяратчылык (борбор&shy;лору: Мешхед, Кум), маданий-таанып билүү (Исфахан, Шираз, Йезд, Тебриз, Тегеран ж. б.). Эң белгилүү деңиздик ден соолук чыңдоо, эс алуу борбору – Киш а.
Транспорттун негизги түрү – автомобиль жолу,
анын жалпы уз. 179,4 миң <i>км</i> (а. и. 120,8 миң <i>км</i>и асфальтталган); негизги автомагистралда&shy;ры: Түркия м-н чек арасы /Базерган – Тебриз – Тегеран – Мешхед – Догхарон/Афганстан м-н
чек арасы; Пакистан м-н чек арасы/Захедан – Керман – Йезд – Кум – Хамадан – Хосрови/ Ирак м-н чек арасы; Тегеран – Кум – Исфахан – Шираз. Кийин жогорку ылдамдыкта жүрүүгө ыңгайлуу көптөгөн магистралдар салынган. Т. ж-нун уз. 8,4 миң <i>км</i> (анын 146 <i>км</i>и электр&shy;лештирилген). И-ндын негизги т. ж. магистрал&shy;дары: Каспий деңизинин жээгин Перс булуңу м-н туташтырган Трансиран (Бендер-Торке&shy;мен – Тегеран – Бендер-Имам-Хомейни) магист&shy;ралы: Тегеран – Тебриз – Жульфа, Тегеран – Мешхед – Кум – Бад – Исфахан, Бад – Йезд – Бафк – Керман – Бам, Бафк – Бендер-Аббас, Мешхед – Серахс/Түркия м-н чек ара. 2005-ж. Бафк – Мешхед т. ж. курулгандан баштап Борб. Азия өлкөлөрүнө Перс булуңунун жээгиндеги Бендер-Аббас порту м-н түз байланышууга шарт түзүлдү. О. эле көптөгөн т. ж. линиялары куру&shy;лууда. Сыртка кетчү жүктүн 80%и (негизинен нефть ж-а нефть продуктулары, кенташ, ме&shy;талл) деңиз транспорту аркылуу ташылат. И-дын желеги м-н башка өлкөлөрдүн 130 соода кемеси, ал эми Мальта, Панама, Кипр, Боли&shy;вия ж. б. өлкөлөрдүн желеги м-н И-дын 33 соо-
да кемеси жүрөт (2007). Негизги порттору: Перс булуңунда – Бендер-Аббас, Бендер-Имам-Хомей&shy;ни, Харк; Каспий деңизинде – Бендер-Энзели, Амир-Абад. Урмия көлүндө кеме жүрөт. Карун д. м-н кеме каттап, Шатт-эль-Араб аркылуу Перс булуңуна чыгат. 321 коммерциялык аэропорту бар. Эл аралык аэропорттору Тегеран, Исфахан, Мешхед, Абадан, Бендер-Аббас, Шираз, Тебриз ш-нда жайгашкан. Мамл. ири авиакомпания&shy;сы – «Iran Air». Жер бети ж-а суу асты м-н өткөн куурларынын жалпы уз. 34,4 миң <i>км</i>; анын 17,1 миң <i>км</i>и газ кууру, 8,5 миң <i>км</i>и нефть кууру. Негизги нефть куурлары: Ахваз – Эрак – Теге&shy;ран, Гечсаран – Шираз, Агажари – Исфахан – Тегеран, Саркан – Керманшах, Нефт-Шехр – Кер&shy;маншах, Тегеран – Тебриз, Тегеран – Мешхед, Не&shy;ка – Тегеран. Перс булуңунун шельфиндеги кен&shy;дерден нефтини порт терминалдарына жет&shy;кирүүчү куурлар иштейт. Түркияга кеткен экс&shy;порттук газ кууру (Тебриз – Базерган – Анка&shy;ра) бар; Арменияга газ кууру (Тебриз – Мег&shy;ри – Хажаран – Арарат) курулууда (2008). Те&shy;геранда метрополитен иштейт; Шираз, Исфа&shy;хан ш-нда курулууда (2008).<br>
Сырткы сооданын көлөмү 108,7 млрд доллар&shy;ды түзөт; анын 63,2 млрды экспортко, 45,5 млрды импортко таандык. Экспорттун негизин (80%тейин) чийки нефть түзөт; о. эле сыртка – нефть-химия, химия, автомобиль ө. ж. продук&shy;тулары, газ, килем, жыгач мисте, кара икра ж. б. сатат. Сырттан сырьё ж-а материалдар&shy;ды, ө. ж. үчүн чала фабрикат, машина, жабдуу, керектөө товарларын, азык-түлүк, дары-дармек сатып алат. Негизги соода шериктери: Япония, Кытай, Түркия, Германия, Италия, Түш. Корея, Бириккен Араб Эмираттары, Франция, Нидер&shy;ланд, Россия.

==Маданияты==
. Өлкөдө билим берүү мектептен тартып, ЖОЖдоруна чейин акысыз жүргүзү&shy;лөт. Ири ЖОЖдору Исфахан, Мешхед, Шираз, Тебриз ж-а Тегеран ш-ларында жайгашкан. 1983-ж. алгачкы жеке менчик ун-т (Эркин ис&shy;лам ун-ти) ачылган. Ири китепканалары: Улут&shy;тук китепкана (1935-ж. негизделген), Пехлеви китепканасы (1965) ж-а ЖОЖдордогу китепка&shy;налар ж. б. Булардан тышкары, ири мечит, мед&shy;реселерде китепканалар бар, а. и. айрыкча Меш&shy;хеддеги Реза имам мечитинин китепканасында
10 миңге жакын байыркы кол жазмалар сак&shy;талган. Тегерандагы Улуттук китепканада И. тарыхы б-ча бай материал (Кажар династиясы&shy;нын учуруна таандык мамл. документтер) топ&shy;толгон. Ири музейлери: көркөм (1894-жылдан, Голстан сарайында), улуттук (1937; 1987-ж. че&shy;йин И-дын байыркылык музейи), улуттук иск&shy;во (1930), килем (1978) музейлери ж. б.
И-да табият илимдери исламга чейин Саса&shy;ниддер (3–7-к.) мезгилинде жогору өнүккөн. Бул мезгилге таандык математика, астрономия, ме&shy;дицина, а. ч., ветеринария б-ча сирия, пехлеви тилдериндеги китептер сакталган. Илимдин (ай&shy;рыкча географиянын) өнүгүшүнө И. Аббасиддер халифатына карап турганда (8–11-к.) жакшы шарттар түзүлүп, аль-Бахи, аль-Истахринин гео&shy;графия б-ча эмгектери белгилүү болгон. Бул мез&shy;гилде медицинада (ар-Рази ж-а Ибн Сина), мате&shy;матикада (Омар Хайям) да кыйла ийгиликтер жаралган. Байыркы филос. ой-пикир диний жазма булактарда сакталган. 3–7-к-да И-да ба&shy;йыркы грек окуусу, асыресе неоплатонизм фи&shy;лософиясы кеңири тараган. Тил илими бай лек&shy;сикогр. салтка эгедер. Фарсча жазылган түшүн&shy;дүрмө сөздүктөр 11-к-дан эле белгилүү. 1940-ж.
чыккан «Фарс энциклопедиясынын» кириш
сөзүндө 202 сөздүк болгону эскерилет. Байыркы ар.-фарсча сөздүктөрдүн бирин («Мугаддадимад аль-адаб») хорезмдик Абдулкасим-Мухаммед аз- Замахшари 12-к-да түзгөн.
19-к-да илимдин өнүгүшүнө Эмир Незамдын реформасы (1859–51), Тегеранда политех. мек&shy;тептин ачылышы, И-га чет элдик илимпоздор&shy;дун чакырылышы, жаштардын чет өлкөлөргө окууга жиберилиши өбөлгө түзгөн. 20-к-дан тар&shy;тып ил.-из. жакшы жолго коюлган.<br>
И-дын байыркы, айрыкча о. кылымдагы ад&shy;ты иран (фарсы, пушту, күрд ж. б.) ж-а түрк (өзбек, түркмөн, азербайжан ж. б.) тилдеринде, о. эле айрым инди тилдеринде өнүккөн. Араб халифатына кошулгандан кийин (7-к.), араб тили И. ад-тынын негизги тилине айланган. 9- к-дан араб тилиндеги ад-т м-н катар фарсы ти&shy;линдеги ад-т өнүккөн. Фарсы-дари адабий тили ж-а И. классикалык поэзиясынын негизги жанр&shy;дык формалары (рубаи, казал, касыйда, мес&shy;неви, кыта) айрыкча Рудакинин чыг-лыгында биротоло калыптанган. 10-к-дын 1-жарымынан башталган ыр түрүндө эпикалык жыйнак жа&shy;зуу Фирдоусинин айтылуу «Шах-намеси» м-н аяктаган. Фарсы тилиндеги гуманисттик ад-т&shy;тын өсүп жеткен чеги – Омар Хайямдын рубаи&shy;лери, Хаканинин касыйдалары, азербайжан акыны Низаминин чыгармалары болгон. Моң&shy;гол баскынчылыгынан (1220–56) бошонгондон кийин, 13-к-дын 2-жарымы ж-а 14-к-да И-дын классикалык ад-ты кайрадан өнүгүп, <i>Амир Хос&shy;ров Дехлеви, Саади, Хафиз</i> ж. б. акындар чы&shy;гармаларын жараткан. 15-к-да өзбек акыны <i>Алишер</i> Навоинин окутуучусу ж-а досу Жами&shy;нин фарс тилинде жазган чыгармалары класси&shy;калык жеткилеңдиктин жогорку чегине жеткен. Мурда фарс ад-тынын чегинде бир нукта өнүгүп келген И. ад-ты 16-к-да экиге бөлүнө баштаган: азербайжан, өзбек, түрк ж. б. элдер ад-тын өз тилинде жазууга өткөн. 20-к-дын 20-жылдары Тегеранда Иран адабий коому (Акылман Низа&shy;ми коому) түзүлгөн. 1979-ж. И. рев-ясынан ки&shy;йин жазуучулардын бир бөлүгү эмиграцияга кет&shy;кен. Өлкөдө ислам дөөлөттөрүн тастыктаган
патриоттук ад-т өнүгүүдө (М. Солеймана, М. Мих&shy;малбаор ж. б.). Чет жактагы фарсы тилдүү ад-т улуттук салттар м-н тыгыз байланышын сак&shy;тап, И-дагы ад-тка да таасир тийгизүүдө (Ис&shy;маил Фасиха, Х. Шакани).<br>
Б. з. ч. 5–4-миң тургун жайлардан адамдар&shy;дын, жаныбарлардын чоподон жасалган сө&shy;лөкөттөрү, оймо-чийме түшүрүлгөн карапа, че&shy;бер иштелген металл буюмдар табылган. И-дын аймагындагы иск-во эстеликтери байыркы доор&shy;го таандык. Түш.-Батыш И-дан б. з. ч. 3–2-миң жылдыкта Элам падышалыгынын иск-восун&shy;да Вавилон-Ассирия мад-тына жакын болгон.

[[File:ИРАН16.png | thumb | Исфахандагы Чехель-Сотун ак сарайында дубалга тартылган сүрөт. 1590-жылдар.]]

[[File:ИРАН17.png | thumb | Заратуштра диний мунаралары.]]
Мидия падышалыгынын тушунда (б. з. ч. 1-миң жылдыктын 1-жарымы) мыкты имараттар ку&shy;рулуп, фасаддары оймолонгон таш күмбөздөр, Ахемениддер доорунда (б. з. ч. 6–4-к.) кедр м-н жабылган ападана – салтанат залдары (Пасар&shy;гады, Персеполь), түбү коңгуроо сымал негизге орнотулган өгүз, жолборс баш түркүктүү има&shy;раттар (Персеполь, Сузы) арбын салынган. Са&shy;саниддер доорунда шаар куруу маанилүү орун ээлеген. Айрыкча көркөм сүрөт өнөрү жогорку деңгээлге жетип, падыша аңчылыгы ж-а той&shy;тамаша сүрөттөрү м-н кооздолгон алтын, күмүш идиштер кеңири тараган. Арабдар басып алган&shy;дан кийин (7-к.), И-да көп чеп шаарлар, ме&shy;читтер, мунаралар, медреселер, күмбөздөр, мон-

[[File:ИРАН18.png | thumb | Кашандагы мечит менен медресе.]]
чолор, кербен сарайлар курулган. 8–13-к-да аңчылык ж-а ак сарай кызматчыларынын турмушун чагылдырган дубал оймо-чиймеле&shy;ринен фрагменттер, о. эле миниатюралар сак&shy;талган.
15–16-к-да көркөм сүрөт өнөрүндө миниатюра негизги орун ээлейт (Султан Мухаммед), ки&shy;йинчерээк европ. сүрөт тартуу ыкмаларынын таа&shy;сири байкалат. Севефиддер доорунда (16–18-к.) ири шаар ансамблдери курулат (Исфахан, Меш&shy;хед, Тебриз). 17-к-дын 2-жарымында Тебриз, Кашан, Исфахан ж. б. эски кол өнөрчүлүк бор&shy;борлорунда түр түшүрүлгөн кездеме (жибек, бар&shy;кыт, парча, атлас) токуу, килем согуу, металл&shy;ды көркөм иштөө улантылган; көркөм сүрөт
өнөрүндө акварель м-н май боёк живописи пай&shy;да болгон. 20-к-да арх-ра ж-а сүрөт өнөрүндө бир кыйла илгерилөө башталган: жаңы типтеги ме&shy;кемелер, турак жай ж-а колдонмо өнөрүнүн салт&shy;туу түрлөрү ары өнүгө баштады.<br>
И-дын профессионалдык (классикалык) ж-а
элдик музыкасынын эзелтен келаткан салты бар. Элдик музыканын тесниф (баллада), тера&shy;не (жерг. ыр), касыйда (ода),казал (лирикалык ыр) сыяктуу түрлөрү кеңири тараган. Элдик муз. аспаптары – саз, тар (чертме кыл аспап), ке&shy;манча (жаалуу кыл аспап), карнай, зурна (үй&shy;лөмө), зарб (урма). И. музыкасында 15-к-дан но&shy;та ж-дө маалымат кездешет.
-к-дын 2-жарымынан европ. музыканын таасири тие баштап, Тегеранда Империя колле&shy;жинде муз. мектеп негизделген. 20-к-дын 20- жылдары комп., тарыхчы, Тегеран ун-тинин проф. Али Наги Вазири улуттук музыканы оку&shy;тууга жол ачып, муз. теория ж-дө китеп жа&shy;зып, Тегеранда улуттук туңгуч музыканттарды даярдоочу мектеп негиздеген. 30-жылдардын ба&shy;шында Тегеранда муз. жогорку мектеп (40-жыл&shy;дын акырынан консерватория) ж-а муз. мектеп&shy;тер иштейт. 20-к-дын белгилүү музыканттары, дирижёрлор – Фархат Мешкат, Хешмат Сенже&shy;ра; пианисттер – Г. Эмир Хосрови, Э. Мелик- Эсланян; скрипачтар – Али Форуг, А. Авакян;


опера ырчылары – Хосейн Саршар, Менир Ва&shy;кили ж. б. И-да Рудаки атн. Опера-балет теат&shy;ры (1967), телекөрсөтүү м-н филармониянын балет труппасы (1953), симф. оркестрлер ж-а ка&shy;мералык консерватория бар.
-к-дын 20-жылдарына чейин жер кыдырып оюн көрсөтүүчү актёр-маскарапоздор болгон. 1883-ж. Тегеранда европ. үлгүдөгү театр ачыл&shy;ган. 1920-жылдан кийин тазийе аталган жанр&shy;ды аткаруучуларга тыюу салынып, театрлар жабылгандан кийин театр топтору ж-а союзда&shy;ры пайда болгон. Эң белгилүү топ Иран коме&shy;дия (1921) Тегеранда биринчи театр мектебин ачкан (1939). 1940-жылдарда Тегеранда бир нече театр ачылып, 60–70-жылдар И. театрынын гүлдөгөн мезгили болду. 1979-жылкы И. рев-сы&shy;нан кийин Тегерандагы варьете театры жабыл&shy;ган, театрда ролдорду аткарууга эркектер гана
көзөмөлдөйт. Мамл. Ислам Республикасынын маалымат агенттиги ж. б. маалымат борборло&shy;ру иштейт.


Ад.: Страны и народы. Зарубежная Азия. Общий обзор. Юго-Западная Азия. М., 1979; Пустыня. М., 1986; <i>Агеев С. Л.</i> Иран между прошлым и будущим. События. Люди. Идеи. М., 1987; <i>Алексеева Н. Н.</i> Современные ландшафты зарубежной Азии. М., 2000; <i>Арабаджян А. З.</i> Исламская Республика Иран. Эко&shy;номический потенциал. М., 2002; Деловой Иран в 1999–2002 гг. М., 2002–2004. Т. 1–3; <i>Алиев С. М.</i>
История Ирана. ХХ в. М., 2004; <i>Луконин В. Г.</i> Ис&shy;кусство Древнего Ирана. М., 1977; <i>Стародуб Т. Х.</i> Сокровища исламской архитектуры. М., 2004; <i>Вино&shy;градов В. С.</i> Классические традиции иранской музы&shy;ки М., 1982; <i>Сагаян Магди Хамед</i>. Современный театр Ирана. М., 2005; <i>Шахов А.</i> Иранской киноре&shy;несанс. Киносенсации: фильмы, люди, события. М., 1996; Иран //Большая Российская энциклопедия. Т. 11. М., 2008.
катышса ж-а спектаклдердин мазмуну ислам&shy;дын шарттарына туура келсе гана коюуга урук&shy;сат берилген. 20–21-к-дын чегинде салттык театрды жандандыруу м-н катар европ. заман&shy;бап тажрыйбаларга да көңүл бурулуп, улуттук салттарды заманбап көйгөйлөр м-н айкалыш&shy;тырууга аракеттер болууда.<br>
И-да биринчи көркөм фильм «Аби Раби» (реж. А. Эханиан) 1929-ж. коюлган. 1954-ж. И-дын мыкты фильмдеринин бири «Порт уурусу» (реж. А. Ширази) фильми экранга чыккан. 1970-жыл&shy;дарда кинематографка келген Д. Мехржуи («Уй», 1870; Венеция ЭКФтин сыйл.), Б. Бейзан («Чоочун жана туман» 1974), А. Надери («Танг&shy;сир», 1973) фильмдери дүйнөгө таанылган. Рев&shy;яга чейин кино өнөрү бир топ ийгиликтерге же&shy;тишсе, 1979-жылдан кийин шариаттын жобо&shy;лоруна шайкеш келбеген фильмдерди коюуга тыюу салынган. Кинофильмдердин импорту кыс&shy;картылып, жерг. киностудиялардын продукция&shy;лары цензурадан өткөрүлө баштаган. 1980-жыл&shy;дардан кино өндүрүшү жанданып, И-дын фильм&shy;дери ар кандай эл аралык кинофестивалдарда көптөгөн сыйлыктарга ээ болууда: А. Кияроста&shy;ми, «Алчанын даамы», 1997, Канныда ЭКФтин башкы байгеси; Р. Баниэтимад, «Көгүш жоо&shy;лук», 1995, Локарнодогу ЭКФтин сыйл.; С. Мак&shy;малбаф, «Мектеп доскасы», 2002, Канныдагы ЭКФтин сыйл. ж. б. көркөм фильмдери эл ара&shy;лык кинофестивалда башкы байгелерге та&shy;тыган.<br>
И-да биринчи гезит 1835-ж. басылган. 2006-ж. И-да 500дөн ашык гезит-журнал чыккан. Не&shy;гизгилери фарсы тилинде («Кейхан», 1942; «Эт&shy;телаат», 1925; «Жомхурийе ислами», 1979; «Аб&shy;рар», 1985), бир катар гезиттер англис тилинде («Техран таймс», 1979) жарык көрөт. Радиоук&shy;туруу 1940-ж. башталган. 2005-ж. 90го жакын радиостанция болгон. Телекөрсөтүү 1950-жыл&shy;дардан иштейт, берүүнү өкмөттүк Радио ж-а те&shy;ле – «Иран Ислам Республикасынын үнү» уюму
<i>Ө. Бараталиев, А. Кубатова</i>.
[[Категория:3-том, 607-672 бб]]