ИСПАНИЯ барагынын баштапкы кодун көрүү

<b type='title'>ИСПА&#769;НИЯ</b> (Еspana), И с п а н и я К о р о л&shy;д у г у (Reino de Espana) – Европанын түш.- батышындагы өлкө; негизинен Пиреней ж. а-н, о. эле Жер Ортолук деңиздеги Балеар ж-а Пи&shy;тиус, Атлантика океанындагы Канария а-н ээлейт. Түндүгүнөн Биская булуңу, түн.-батышы-

[[File:ИСПАНИЯ76.png | thumb | none]]
нан ж-а түш.-батышынан Атлантика океаны,
чыгышынан ж-а түштүгүнөн Жер Ортолук де&shy;ңиз м-н чулганат. Түн.-чыгышында Пиреней тоо&shy;лору аркылуу Франция ж-а Андорра, батышын&shy;да Португалия, түштүгүндө Гибралтар м-н чекте&shy;шет. Аянты 505,99 миң <i>км</i><sup>2 </sup>(Сеута м-н Мелильяны кошкондо – 506,03 миң <i>км</i><sup>2</sup>). Калкы 44,9 млн (2007). Борбору – Мадрид ш. Расмий тили – ис&shy;пан тили; автономия облустарында расмий тил укугуна о. эле баск (Басктар өлкөсү, Наварра), галисия (Галисия), каталония (Каталония, Ба&shy;леар а-дары, Валенсия) тилдери ээ. Акча бир&shy;диги – <i>евро</i> (2002-ж. чейин песета). Адм.-айм. жактан 50 провинцияга ажыраган 17 автоно&shy;мия облуска бөлүнөт (к. таблицаны). Африка&shy;нын түн. жээгиндеги 2 шаар – Сеута ж-а Мели&shy;лья автономия облус катары И-га түз баш иет. И. – БУУнун (1955), Европа советинин (1977), ЕККУнун (1973), НАТОнун (1982), ЭВФтин
(1958), Эл аралык реконструкция ж-а өнүктүрүү банкынын (1958), Бүткүл дүйнөлүк соода уюму&shy;нун (1995), Европа союзунун (1986) мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
. И – унитардык өлкө.<br>
Башкаруу формасы – парламенттик монархия. Конституциясы 1978-ж. күчүнө кирген. Мамле&shy;кет башчысы – король. Мыйзам чыгаруу мил&shy;детин ж-а өкмөттүн иш-чараларын контролдо&shy;ону Башкы кортес (парламент) ишке ашырат. Кортес эки палатадан: Сенаттан ж-а Депутат&shy;тар конгрессинен турат. Аткаруу бийлиги пре&shy;мьер-министр башында турган өкмөткө таан&shy;дык. Саясий партиялары: И. соц. жумушчу партиясы, Элдик партия, Баск улуттук партия&shy;сы, Конвергенция ж-а Союз каталон партиясы, Бириккен солчулдар.

==Табияты==
. И-нын аймагынын <sup>5</sup>/
бөлүгүнөн ашыгын <i>Пиреней жарым аралы</i>, Жер Ортолук деңиздеги <i>Балеар аралдары</i> ж-а Атлантика океа&shy;нынын африкалык жээгине жакын жайгашкан <i>Канария аралдары</i> ээлейт. И. Батыш Европада&shy;гы көтөрүңкү жайгашкан өлкө. Басымдуу бө&shy;лүгүн тоолор ж-а бөксө тоолор ээлейт; жеринин бетинин <sup>1</sup>/ инен ашыгы деңиз деңг. 1000 <i>м</i>ден жогору. Өлкөнүн ички бөлүгүн рельефи татаал, жазы бөксө тоо – <i>Месета</i> ээлейт. Ал туш тара&shy;бынан ири кырка тоолор м-н курчалган. Месе&shy;танын түндүгүндө Бискайя булуңун жээктей <i>Кан&shy;табрия тоолору</i> (бийикт. 2648 <i>м</i>, Серредо чо-

[[File:ИСПАНИЯ77.png | thumb | Администрациялык-аймактык бөлүнүшү (2006)]]
кус у), т үн.-чыгышында <i>Иберия тоолору,</i> Жер Ор&shy;толук деңизди бойлой <i>Ка&shy;талон тоолору,</i> Андалу&shy;сия тоолору (Муласен чо&shy;кусу, бийикт. 3482 <i>м</i>, Пи&shy;реней ж. а-нын эң бийик жери), түн.-чыгыш чет&shy;жакасынан <i>Пиреней тоо&shy;лору</i> (эң бийик жери 3404 <i>м</i>; Ането чокусу) ж-а Кантабрия тоолору орун алган. Ойдуңдар (Андалу&shy;сия, Арагон, Валенсия, Мур&shy;сия) негизинен деңиз жээк&shy;теринде жайгашкан. И-нын басымдуу бөлүгү негизин герцин бүктөлүшү түзгөн жаш платформа болуп са&shy;налат. Жери кен байлык&shy;тарга бай, анын маанилүү&shy;лөрү: жез, коргошун, цинк, алтын, күмүш, ни кель, нефть, газ, таш ж-а күрөң көмүр.<br>
Климаты негизинен суб&shy;тропиктик жер ортолук деңиздик, ички аймактары кургак, Атлантика океа&shy;ны жак жээктери мелүүн

[[File:ИСПАНИЯ78.png | thumb | Кантабрия тоолору.]]

океандык. Климатынын түзүлүшүнө тоолуу ж-а көтөрүңкү рельеф, Атлантика океаны ж-а Африканын жакын жайгашкандыгы таасир тийгизет. Январдын орт. темп-расы 4–12°С, июл&shy;дуку 23–29°С. И-нын көп бөлүгүндө жылдык жаан-чачыны 300–500 <i>мм</i> (эң көбү кышында), тоолордо ж-а батыш жээктеринин айрым жер&shy;леринде 1000 <i>мм</i>ден ашык. Дарыяларынын суу-

[[File:ИСПАНИЯ79.png | thumb | Андалусия ойдуңу, Гвадалквивир дарыясы.]]
су кышкысын мол болуп, жайында өтө тарты&shy;лат. Ири дарыялары: – Тахо, Дуэро (И-да жо&shy;горку ж-а ортоңку агымдары), <i>Эбро, Гвадалк&shy;вивир, Гвадиана;</i> негизинен сугатка пайдаланы&shy;лат. Жер ортолук деңиз бадалы ж-а токой, тоо-

[[File:ИСПАНИЯ80.png | thumb | Мальорка аралындагы бухта.]]

[[File:ИСПАНИЯ81.png | thumb | Жаңы Кастилия бөксө тоосундагы ландшафт.]]
лорун жазы ж-а ийне жалбырактуу токой, би&shy;йик тоолору м-н дарыя өрөөндөрүн шалбаа ээлейт. И-нын аймагынын 45%инде токой ж-а бадал өсөт. 550дөн ашык аймак (өлкөнүн аян&shy;тынын 8%и) коргоого алынган; анын 30дан ашы&shy;гы – улуттук парктар ж-а коруктар. <i>Бүткүл дүйнөлүк мурастын тизмесине</i> Гарахонай, Тейде (экөө тең Канария а-нда), Доньяна (Андалусия ойдуңунда), табигый-маданий мурас жерлерге Пиреней тоолорундагы Монте-Пердидо тоосу (Франция м-н бирдикте), Пальмераль – курма пальмасы токою (Эльче ш-на жакын), о. эле Иви&shy;са а. кирет.

==Калкы==
. Калкынын 90,7%и – испандар. И-да
4,14 млндон ашык чет өлкөлүктөр жашайт; а. и. марокколуктар, эквадордуктар, англистер, ко&shy;лумбиялыктар, немистер басымдуу. Калктын табигый өсүүсү 0,18% (2006). И-да 15 жашка
чейинки балдар 14,3%ти, эмгекке жарамдуу курактагылар (15–64 жаштагылар) 64%ти, 65 жаштан ашкандар 16,7%ти түзөт. Калкынын орт. жыштыгы: 1 <i>км</i><sup>2 </sup>жерге 88,7 киши (2007). Жер ортолук деңиз жээгинде, Андалусия ойду&shy;ңунда, Галисиянын батыш жээктеринде ж-а
аралдарында калк өтө жыш (1 <i>км</i><sup>2 </sup>жерге 200 адамдан ашуун), борб. тоолуу бөлүктөрүндө сей&shy;рек (1 <i>км</i><sup>2 </sup>жерге 10 кишидей) отурукташкан. Шаар калкы –76,6%тей (2004). Ири шаарлары: Мадрид (калкы 3,2 млн, агломерациясы м-н 6,1 млн; 2007), Барселона (1,6 млн; 4,9 млн), Ва&shy;ленсия (815,3 миң; 1759,4), Севилья (705,2 миң;
1,3 млн), Сарагоса (665,4 миң), Малага (558,8

[[File:ИСПАНИЯ82.png | thumb | Деңиз жээгиндеги турак жайлар.]]

[[File:ИСПАНИЯ83.png | thumb | Кадистин мүнөздүү ландшафты.]]
миң), Мурсия (423,7 миң). И-нын калкынын 95%ке жакыны католиктер; 5%тейи башка кон&shy;фециялардын (негизинен протестанттар) ж-а ди&shy;ний топтордун өкүлдөрү. Экон. активдүү калкы 21,58 млн (2006). Экономикада иштегендердин (19,75 млн) 65,6%и тейлөө чөйрөсүндө, 16,7%и
ө. ж-нда, 12,9%и курулушта, 4,8%и а. ч-нда, токойчулукта, аңчылык ж-а балык уулоодо эм&shy;гектенет.

==Тарыхы==
. И. аймагында адам төмөнкү палео&shy;литте (б. з. ч. 400–100-миң жылдыктарда) эле жашап, темир дооруна өтүү мезгилинде (б. з. ч. 700–500-жылдар аралыгы) Ибер мад-ты калып&shy;танып, ал Жер Ортолук деңиз жээгине тараган. Б. з. ч. 7-к-дан И-нын түш. ж-а чыгыш жээкте&shy;ри финикийлер м-н гректердин колониясына айланып, б. з. ч. 3-к-дын аягынан И-нын көп жери Карфагенге, б. з. ч. 2-к-дын башынан Рим&shy;ге караган. Узакка созулган (б. з. ч. 2-к. – б. з. 5-к-нын ортосу) Рим бийлиги И-ны романдаш&shy;тырууну жүргүзгөн. 409-ж. И-га вандал, алан (429-ж. Африкага сүрүлгөн) ж-а свевдер басып кирип, өлкөнүн түн.-батышында свевдер корол&shy;дугун түзгөн. Пиреней ж. а-нын көп бөлүгү Ба&shy;тыш Рим империясынын үстөмдүгүн формалдуу түрдө гана тааныган испан-рим ак сөөктөрүнүн бийлигинде калган.
5-к-дын орто ченинен И-нын дээрлик бардык аймагын вестготтор басып алып, 6-к-дын ба&shy;шында Галлиядан И-нын Иоледо ш-на Вестгот королдугунун борборун көчүрүп келген. 6-к-дын аягында Рим-католик чиркөөсү королдуктун мамл. чиркөөсүнө айланган. 711–718-ж. Түн.

[[File:ИСПАНИЯ84.png | thumb | none]]
Африкадан кол салган арабдар Пиреней ж. а-н (түндүктөн башкасын) бүт дээрлик басып алып, Омейяд халифатынын курамында эмирлик тү&shy;зүшкөн. 718-ж. арабдарга каршылык көрсөтүү борбору – Астурия королдугу түзүлүп, Реконкис&shy;тага (Пиреней ж. а-нан арабдар басып алган жер&shy;ди жерг. калктын кайра тартып алуу күрөшү) жол ачылган. И-дагы араб мамлекети (Кордова халифаты) Абдаррахман IIIнүн тушунда (912– 961-ж. сураган) бир топ күч алган. 10-к-дын ая&shy;гында борб. бийликтин күчү начарлап, 1031-ж. Кордова халифаты майда көп эмирликтерге бөлүнгөн. Бул Реконкистанын ийгиликтүү жүрүшүнө шарт түзүп, көз карандысыз И. мам&shy;лекеттеринин (Леон, Кастилия, Наварра, Ара&shy;гон ж. б. королдуктар) биригишин тездетип, 1479-ж. бирдиктүү И. мамлекети түзүлгөн. Ре&shy;конкиста 1492-ж. Пиреней ж. а-ндагы арабдар&shy;дын акыркы таянычын – Гранаданы алуу м-н аяктаган. И-да абс. монархия калыптана баш&shy;таган. Еретиктерди катуу куугунтуктаган инк&shy;визиция киргизилген (1480). Реконкиста аяк&shy;таган соң, бийлик кирешенин жаңы булактары
үчүн күрөшкөн. Х. Колумб Американы ачкан&shy;дан (1492) кийин, испандар 16-к-дын 1-жары&shy;мында Борб. ж-а Түш. Американын Мексика, Боливия, Перу сыяктуу бир топ жерин кара&shy;тып, колониялык империясын түзгөн. Амери&shy;кадан талап алынган ж-а кулдардын арзан эмгеги м-н табылган алтын м-н күмүш И-га та&shy;шылган. И. Европадагы ээликтерин (Неаполи&shy;тан королдугун, Сицилияны ж. б. каратуунун эсебинен) кыйла кеңейтип, дүйнөлүк ири дер&shy;жавага айланган. Американы колонияга айлан&shy;дыруу И-нын экономикасына адегенде оң таа&shy;сир тийгизген. Бирок 16-к-дын ортосунда И-нын экономикасы начарлап, тышкы саясаты да кри&shy;зиске учураган. Англия м-н болгон согушта (1588) «Жеңилбес армада» деп аталган испан флоту талкаланган; 16-к-дын аягында Франция&shy;дагы диний согушта көздөгөнү ордунан чыккан эмес. 1566-ж. Нидерландда бурж. рев-я чыгып, Түн. Нидерланд И-дан 1581-ж. бөлүнгөн. Ан&shy;глия м-н болгон согуштарда (16–17-к.) деңизге
үстөмдүк кылуу укугунан ажыраган.
-к-дын башынан И. ж-а ага караштуу жер&shy;лер Франция, Улуу Британия, Австрия ж. б. державалардын күрөш объектисине айланган. Карл II өлгөндөн кийин (1700), Испан мурасы
үчүн жалпы европ. согуш (1701–11) башталып, ал Бурбондор династиясынын негиздөөчүсү Фи&shy;липп Vнин (француз королу Людовик XIVнүн небереси) бийлигинин орношу ж-а И-нын Евро&shy;падагы ээликтерин бөлүштүрүү м-н бүткөн. 18- к-дын 60–80-жылдарында Карл IIIнүн (1759– 88-ж. башкарган) тушунда агартуучул абсолю&shy;тизм багытында реформа жүргүзүлүп, И-дан иезуиттер куулган (1767); протекционисттик ба&shy;жылар киргизилген; Местанын артыкчылыгы
бир аз чектелген. И. эл аралык мамилелер жаа&shy;тында Францияга ыктап, Улуу Британияга кар&shy;шы согушкан (1739–48, 1762–63, 1779–83). 18-
к-дын 80-жылдарынын аягында И-дагы агар&shy;туучулук абсолютизм саясаты аяктаган. 1789-ж. Францияда башталган рев-я И-нын башкаруу&shy;чу чөйрөлөрүн феод. клерикалдык реакция по&shy;зициясына түрткөн. Карл IVнүн тушунда (1788– 1808-ж. башкарган) И. адегенде рев-ячыл Фран&shy;ция Респ-на (1793–95) каршы согушта жеңилип, тышкы саясатта француздардын позициясын колдоого мажбур болгон. Наполеон Iнин эрки&shy;не көнүп, И-нын башкаруучулары Улуу Брита&shy;ния (1796–1802, 1804–08) ж-а Португалия м-н (1901) бүлгүндүү согуштарды жүргүзгөн. Фран&shy;цуз-испан флоту Трафальгардагы салгылашуу&shy;да (1805) талкалангандан кийин, И-нын амер. колониялары м-н байланышы өтө эле начар&shy;лап, өлкөдө нааразылык күчөгөн. Португалия&shy;ны каратып бөлүп алуу ж-дө Наполеон I м-н Годой келишими (1807, октябрь) түзүлүп, анын негизинде француз-испан аскерлери 1807-ж. ноябрда Португалияны басып алган. Бирок 1808-ж. мартта Франция И-га кол салган. Фран&shy;ция жапырыгы И-да азатчыл согушту пайда кы&shy;лып, испан рев-ясынын (1808–14) чыгышына түрткү берген. И-да партизан кыймылы (ге&shy;рилья) кеңири кулач жайып, азатчыл согуш ий&shy;гиликтүү аяктаганы м-н (1814, май), абс. баш&shy;каруу калыбына келтирилген. Король Ферди&shy;нанд VII (1808, 1814–33-ж. башкарган) 1812-жыл&shy;дагы конституцияны, кортестердин бардык дек&shy;реттерин жокко чыгарган. И-нын Америкадагы колонияларындагы боштондук кыймылын ба&shy;сууга аскер жиберген. И-нын өзүндөгү абс. ре&shy;жимге каршы күрөштө армия башкы роль ой&shy;ногон. 1820–23-ж. рев-янын жүрүшүндө Ферди&shy;нанд VII конституцияны (1812) орундоо үчүн ант берүүгө аргасыз болгон (1820, 9-март). Ыйык союз
чечими б-ча рев-я фр. куралдуу интервенция&shy;нын (1823, апрель – сентябрь) жардамы м-н ба&shy;сылып, И-да абс. режим кайра орногон. Ферди&shy;нанд VIIнин декрети (1823, 1-октябрь) б-ча кон&shy;ституциялык өкмөттүн бардык мыйзамдары жокко чыгарылган. Америкадагы испан коло&shy;нияларынын азатчыл күрөшүнүн натыйжасында испан аскерлери Америкадан куулган (И. бий&shy;лигин Куба м-н Пуэрто-Рикодо гана сактап кал&shy;ган). И-да 1833-ж. 1-карлчылар согушу (1833–
40) деп аталган гражд. согуш башталып, анын жүрүшүндө испан коомунун либералчыл, анти&shy;феод. күчтөрү Карл IVнүн улуу баласы Дон Кар&shy;лосту такка отургузууну жактаган абсолютизм&shy;ге каршы күрөшкөн. 1834–43-ж. революция
өлкөдө алгач туруктуу кайра курууларды ишке
ашырган: инквизиция, майорат, помещиктер&shy;дин сеньордук укуктары жоюлган, конститу&shy;циялык монархия режими орнотулган. Бирок аскер төңкөрүшүнүн (1843, июль) натыйжасын&shy;да жер ак сөөктөрүнүн абалы кайрадан чың&shy;далган.
19-к-дын 40–50-жылдары И-да металлургия&shy;лык з-ддор, машина куруу ишканалары, тоо&shy;кен ө. ж. тез өнүгүп, т. ж. салынган. Банктар м-н камсыздандыруу компаниялары түзүлгөн. Бурж. кайра куруулардын аяктабагандыгы ки&shy;йинки рев-ялардын (1854–56; 1868–74) чыгышы&shy;на себеп болгон. 1868-ж. королева Изабелла II И-дан куулуп, бийлик прогрессчилер м-н унион&shy;чуларга (либералдык союздун мүчөлөрү) өткөн. Алар жалпыга бирдей шайлоо укугун (эркектер
үчүн), динге табынуу, чогулуш, басма сөз эркин&shy;дигин жарыялашкан. Испан тактысы Амадей Савойскийге өткөн. Нааразычылык күчөгөнүнөн улам Амадей Савойский бийликтен баш тарт&shy;кан (1873, февраль). И. респ. (1873–74) болуп жарыяланып, бийлик республикачылардын ко&shy;луна өткөн. Бирок мамл. төңкөрүштүн (1874, декабрь) натыйжасында И-да борб. монархия калыбына келтирилген. Испан буржуазиясынын төбөлдөрү жер ак сөөктөрү м-н блок түзгөн. Бул келишим 1876-жылдагы конституцияда белги&shy;ленип, Пакто эль Пардо деп аталып, Консерва&shy;тор партия м-н Либерал партия (1875-ж. негиз&shy;делген) мамлекетти кезектешип башкаруу ж-дө 1885-ж. макулдашкан.
1898-ж. апрелде АКШ Кубаны бошотууну
шылтоолоп, И-га согуш ачкан. Анда жеңилген И. тынчтык келишими (1898, 10-декабрь) б-ча АКШга Куба, Пуэрто-Рико, Гуам а-дары м-н Филиппин архипелагын аргасыздан берген. 1899-ж. Германия И-ны Каролина ж-а Мариана а-н сатууга мажбурлаган. Натыйжада И-нын Африкада гана азыноолак колониясы калган. 20-к-дын башында И. колониялык саясатын жандандырып, Мароккону бөлүп алуу ж-дө Франция м-н келишим түзүп (1904, 1912), анын аз бөлүгүнө ээ болгон.<br>
Биринчи дүйнөлүк согуш мезгилинде (1914–
18) И. бейтараптыгын жарыялаган. Согуш аяктагандан кийин, И-нын абалы начарлап,
ө. ж-нын айрым тармактары кыскарып, жумуш&shy;суздук көбөйгөн. Мароккону каратууну тездетүү
үчүн болгон Анвалдагы салгылашууда испан ас&shy;керлеринин талкаланышы (И-нын 10 миңден ашык солдаты м-н офицери кырылган ж-а жа&shy;радар болгон) монархияга каршы турган бар&shy;дык партиялар колдогон нааразылык кыймы&shy;лын пайда кылган. 1923-ж. 13-сентябрда гене&shy;рал М. Примо де Ривера мамл. төңкөрүш жа&shy;сап, И-да аскердик-монархия диктатурасын ор&shy;ноткон. Анын өкмөтү кортестер м-н муниципа&shy;литеттерди таратып, бардык саясий партияларга тыюу салган. 1927-жылдан бул диктатурага ж-а монархияга каршы жалпы улуттук кый&shy;мылдын күчөшүнөн улам генерал М. Примо де Ривера отставкага кеткен (1930-ж. 28-ян&shy;варь). Респ-чылар м-н социалисттерден курал&shy;ган рев-ячыл к-т И-ны респ. деп жарыялаган. Король Альфонс XIII эмиграцияга кеткен.<br>
Фашисттик коркунучтун күчөшү (1933-ж. фа&shy;шисттик партиянын Испан фалангасы негиздел&shy;ген) бардык күчтөрдүн биригишине алып кел&shy;ген. 1936-ж. 15-январда Элдик фронт түзүлүп, 1936-ж. 16-февралдагы кортестерге шайлоодо жеңип чыккан. 1936-ж. 17–18-июлда чыккан ас&shy;кердик-фашисттик козголоң И-да 32 айга созул&shy;ган гражд. согушка айланган. Козголоңчулар ба&shy;сып алган Бургос ш-нда түзүлгөн мамлекет м-н
өкмөт башчысы болуп генерал Франко дайын&shy;далган. Согушта республикачылар жеңилип калган. И-да Франко башында турган автори&shy;тардык режим орногон.<br>
И. бейтараптык саясатын жарыяласа да, экинчи дүйнөлүк согушта фашисттик Германия м-н Италияга жардамдашкан. 1947-ж. И. ко&shy;ролдугу түзүлүп, Франко мамлекеттин түбөлүк башчысы болуп жарыяланган.<br>
И. 1952-ж. ЮНЕСКОго ж-а 1955-ж. БУУга ка&shy;был алынган. 1953-ж. 26-сентябрдагы амер.-ис&shy;паниялык келишимге ылайык (1963-, 1970-ж. узартылган), И-да амер. аскер базаларынын тар&shy;магы курулган.
60-жылдардын 2-жарымы – 70-жылдардын 1- жарымында жаңы конституциялык мыйзамдар кабыл алынган. 1931-ж. кулатылган король Альфонс XIIIнүн небереси Хуан Карлос 1969-ж. Бурбон Франконун сунушу б-ча Франконун ишин улантуучу болуп бекитилген. 1975-ж. ноябрда диктатор Франко өлүп, 22-ноябрда Хуан Кар&shy;лос Бурбон И-нын королу болуп жарыяланган. 1976-ж. түзүлгөн жаңы өкмөттү А. Суарес Гон&shy;салес жетектеген. Өлкөдө демокр. жаңылануу&shy;лар жүрүп. 1978-ж. жаңы конституция күчүнө кирген. 2004- ж-а 2008-жылдардагы парламент&shy;тик шайлоолордо И. соц. жумушчу партиясы жеңишке жеткен. Х. Л. Родригес Сапатеро пре&shy;мьер-министр болуп калган.

==Чарбасы==
. И. – дүйнөдөгү экономикасы өнүккөн
постиндустриялык өлкөгө кирет. ИДПнин көлөмү (1232 млрд доллар, 2006) б-ча дүйнөдө 11-, Европа союзуна (ЕС) кирген өлкөлөрдүн ичи&shy;нен 5-орунда (Германия, Улуу Британия, Фран&shy;ция ж-а Италиядан кийин) турат. Аны киши башына бөлүштүргөндө 27,9 миң доллардан туу&shy;ра келет. ИДПнин 67,2%ин тейлөө чөйрөсү, 27,9%ин ө. ж. ж-а курулуш, 3,1%ин а. ч., то&shy;койчулук ж-а балык уулоо түзөт.<br>
Ө. ж-нын структурасында алдыңкы орунду – машина куруу, тамак-аш ө. ж., нефтини кайра иштетүү ж-а нефть-химия, кара ж-а түстүү ме&shy;таллургия, минералдык (металл эмес) сырьёлор&shy;ду казып алуу, целлюлоза-кагаз ж-а полигра&shy;фия, энергетика, орг. химия продукцияларын
өндүрүү, текстиль, тигүү ж-а булгаары-бут ки&shy;йим тармактары ээлейт. Экономикасынын өнү&shy;гүүсүндөгү негизги проблемалардын бири – отун-энергетикалык ресурстардын таңкыстыгы.<br>
Өлкөдө энергияга болгон муктаждык тыным&shy;сыз өсүүдө. Энергияны керектөөнүн 50,6%ин нефть ж-а нефть продуктулары, 21,4%ин газ, 13%ин көмүр, 1,6%ин гидроэнергия, 11,2%ин атом энергиясы, 2,2%ин башка булактар (ша&shy;мал, күн энергиясы) түзөт (2006). 2006-ж. 164 миң т нефть казылып алынган, ал ички ке&shy;ректөөнүн 0,2%ин гана канааттандырат, сырт&shy;тан 70,9 млн т нефть ж-а нефть продуктуларын сатып алат. 2005-ж. 216 млн <i>м</i><sup>3 </sup>газ өндүрүлгөн, керектөөсү 33,4 млрд <i>м</i><sup>3</sup>ди түзөт. Казып алын-

[[File:ИСПАНИЯ85.png | thumb | «Trillo» АЭСи.]]
ган көмүр (16,1 млн т) өлкөнүн ага болгон мук&shy;таждыгын канааттандыра албайт. Өндүрүлгөн 229,6 млрд <i>кВт.с</i> электр энергиясынын 126,9 млрд <i>кВт.с</i>ы өлкө ичинде керектелет. Атом энер&shy;гетикасы өзүнүн уран кенташтарынын базасын&shy;да өнүккөн; 6 АЭС иштейт, 800гө жакын чакан ГЭС бар. Шамал энергиясын пайдалануу б-ча
дүйнөдөгү алдыңкы өлкөлөрдүн катарына

[[File:ИСПАНИЯ86.png | thumb | Шамал энергетикалык курулмаларынын паркы.]]
кирет. Шамал энергетика курулмаларынын аныкталган кубаттуулугу 11,7 миң <i>МВт</i> чама&shy;сында.<br>
Ө. ж-нын маанилүү тармактарынын бири – металлургия. 2006-ж. 265 миң т темир кента&shy;шы, 5 млн т чоюн, 18,4 млн т болот өндүрүл&shy;гөн. Металлургия өндүрүшүнүн ири борборлору: Барселона, Авилес, Хихон, Бильбао, Сантандер, Сагунто, Сестао, Кадис. Түстүү металлургия азыр негизинен импорттук сырьёлорго байланыштуу; сымап өндүрүү кыскарууда, дүйнөдөгү эң ири сы&shy;мап кени – Альмаден; ал жайгашкан региондо&shy;гу экол. кооптуу кырдаалга байланыштуу аны казып алууну 2011-ж. биротоло токтотуу кара&shy;лууда. О. эле цинк, коргошун, жез, глинозём
өндүрүлөт. Машина куруу – өлкөнүн экономи&shy;касынын маанилүү тармагы. Машина куруу ком&shy;плексинде автомобиль ө. ж. – И-нын эл аралык адистешүүгө кирген бир тармагы. Чыгарган ав&shy;томобилдеринин жалпы саны (2777,4 миң; а. и. жеңил автомашина 2078,6 миң) б-ча дүйнөдө Япония, АКШ, Кытай, Германия, Түш. Корея ж-а Франциядан кийинки 7-орунда. Негизги продукциялары: оор ж-а жеңил жүк ташуучу автомашиналар, автобус, жеңил автомобиль, кеме, о. эле металл иштетүүчү түрдүү станоктор, металлургия, курулуш үчүн ж-а электр-тех.
ө. ж. жабдуулары, желдетүү техникасы, а. ч.
техникасы ж. б. Химия ө. ж. орг. синтез про&shy;дукциясын, синтез чайыры, пластмасса, сыр ж. б. продукцияларды чыгарат. Целлюлоза-ка&shy;газ ө. ж. продукциясынын 50%и экспорттолот. И. целлюлозаны экспорттоо б-ча ЕСке кирген
өлкөлөрдүн ичинен 4-, дүйнөдө 7-орунда турат.<br>
Эмерек ө. ж. ашкана, уктоо бөлмөлөрү ж-а ван&shy;на үчүн жогорку сапаттагы гарнитурларды чы&shy;гарууга адистешкен. Курулуш ж-а жасалга ма&shy;териалдар ө. ж. жерг. курулуш сырьёлорун пай&shy;даланат; мрамор, акиташ теги, жогорку сапат&shy;туу бор, доломит, каолин казып алат. Цемент&shy;ти импорттоо б-ча дүйнөдө АКШдан кийинки 2-орунду ээлейт. Карапа ж-а фарфор-фаянс
өндүрүшүнүн өлкөнүн экспорттук продукциясын&shy;да үлүшү зор. Текстиль ө. ж. ж-а кийим тигүү
өндүрүшү б-ча ЕС өлкөлөрүндө 3-орунда турат. Булгаары-бут кийим ө. ж. эзелтен эле экспорт&shy;ко адистешкен тармак болуп саналат. Бут ки&shy;йим чыгаруу б-ча (2005-ж. 126,7 млн жуп) Ев&shy;ропада Италиядан кийинки 2-орунда. Тамак-аш ж-а тамеки ө. ж. ЕСке кирген өлкөлөрүнүн ичи&shy;нен Германия, Франция, Улуу Британия ж-а Италиядан кийинки 5-орунду ээлейт. Тамак-аш, шарап, угуту күчтүү спирт ичимдиктерин, эт ж-а сүт продукцияларын, май, мөмө-жемиш кон&shy;серваларын, алкоголсуз ичимдиктерди ж. б. чы&shy;гарат. Негизги экспорттук продукциялары: зай&shy;тун майы, шарап, сүрсүтүлгөн эт, балык ж-а мөмө жемиш-жашылча консервалары. Шарап даярдоо б-ча Европада Италия, Франциядан кийинки 3-орунда. Испандардын чүйгүн эт азы&shy;гы – хамонду чыгаруу б-ча дүйнөгө белгилүү. Тамеки чыгаруу б-ча дүйнөдө 10 ири өлкөнүн ичинде.<br>
Өлкөнүн ИДПсиндеги а. ч. өндүрүшүнүн (то&shy;кой чарбасы, аңчылык, балык уулоо ж-а өстүрүү м-н кошо) үлүшү 3,1% (2006). И. а. ч. продукту&shy;ларын өндүрүү б-а Европа союзуна кирген
өлкөлөрдүн ичинен Франция, Италия ж-а Гер&shy;маниядан кийинки 4-орунда. Өлкө азык-түлүккө болгон муктаждыгын өзү камсыз кыла албаган&shy;дыктан, дан, эт, сүт ж. б. азыктарды сырттан сатып алат. Үй-бүлөлүк чакан фермалар басым&shy;дуу. Жер фондусунун (33,1млн <i>га</i>) 24,86 млн <i>га</i>сы а. ч-га жарактуу жер, анын 65%и айдалат, 35%и шалбаа ж-а жайыт. Сугат жерлеринин аянты (4 млн <i>га</i> чамасында) б-ча Батыш Евро&shy;пада алдыңкы орунда. Италиядай эле И. да цитрус өсүмдүктөрүн, жемиш, жашылча, жүзүм,

[[File:ИСПАНИЯ87.png | thumb | Испания акчасы.]]
зайтун, о. эле дан эгиндерин өстүрүүгө адистеш&shy;кен. Негизги а. ч. өсүмдүктөрү: буудай (айдоо аянтынын 20%и), шалы, бадам, арпа, жүгөрү, тамеки, жашылча (эгин аянтынын 60%и), кар&shy;төшкө ж. б. Зайтун майын өндүрүү б-ча дүйнөдө 1-, шарап чыгаруу б-ча Италия ж-а Франция&shy;дан кийинки 3-орунду ээлейт. О. эле апельсин (дүйнөлүк түшүмдүн 3%и), лимон (киши башы&shy;на бөлүштүрүү б-ча дүйнөдө 1-орунда, 11 <i>кг</i>) ж-а лайма, мандарин, шабдалы, нектарин, өрүк, кайналы, гилас, киви, авокадо ж. б. өстүрүлөт. Жашылча өстүрүү б-ча да дүйнөдө алдыңкы орун&shy;дардын бирин ээлейт. Томат, пияз, сарымсак, артишок (дүйнөдө Италиядан кийинки 2-орун&shy;да), капуста, спаржа, калемпир, бадыраң, козу карын (Европада Нидерландиядан кийинки 2- орунда), баклажан ж. б. эгилет. Негизги тех.
өсүмдүктөрү: кант кызылча, күн карама, о. эле пахта, тамеки. 2005-ж. 5,9 бодо мал, 19,7 млн кой (Европада Улуу Британиядан кийинки 2- орунда), 2,5 млн эчки (Грекиядан кийинки 2- орунда), 22,8 млн чочко (Германиядан кийинки 2-орунда), 174,3 млн үй кушу (тоок, өрдөк, каз ж. б.) болгон. Токой аянты 13,9 млн <i>га</i>, анын негизги массивдери өлкөнүн түн. ж-а түн.-ба&shy;тыш бөлүктөрүндө. Балык кармалат.<br>
Тейлөө чөйрөсү – И. экономикасынын башкы
ж-а динамикалуу өнүгүп жаткан сектору; анда ИДПнин 67,2%и жаралат. Эң маанилүү сектор&shy;лору: туризм ж-а ага байланыштуу мейманка&shy;на бизнеси ж-а коомдук тамактануу, о. эле соо&shy;да, ишкердик тейлөөлөр, билим берүү, саламат&shy;тык сактоо. Рекреациялык тейлөө – И-нын эл аралык адистешкен маанилүү тармактарынын бири. Анда ИДПнин 12%и түзүлөт. Жыл сайын 50–60 млн турист келет. И-га келген чет өлкөлүк туристтерин саны б-ча дүйнөдө Франциядан кийинки 2-орунду ээлейт. Туризмден түшкөн киреше (38,5 млрд евро; дүйнөдө АКШдан ки&shy;йинки 2-орунда) ага кеткен чыгымдан 3 эсе көп. И-нын негизги туристтик зоналары – Жер ор&shy;толук деңиз аймагы (Каталония, Валенсия, Ан&shy;далусия), Балеар ж-а Канария а.; бул аймактар И-га келген туристтердин 83%тен ашыгын ка&shy;был алат.<br>
Атомобиль жолунун жалпы уз. 666,3 миң <i>км</i>, анын 12 миң <i>км</i>и жогорку ылдамдыкта жүрүүчү,
көп тилкелүү автотрассалар (Европада Германия, Франциядан кийинки 3-орунда). Негизги авто&shy;трассалары Мадридден Ла-Корунья, Ирун, Ла- Хункер, Валенсия, Севилья, Бадахос тарапка тарайт. Башка маанилүү автотрассалары: өл&shy;көнүн түндүгүндө кеңдик багытта созулган Кан&shy;табрия жолу – Ирун – Овьедо – Ла-Корунья – Туй; Жер ортолук деңиз жолу – Ла-Хункер – Малага; меридиандык жол – Хихон – Саламан&shy;ка – Касерес – Кадис ж-а Миранда-де-Эбро – Витория – Сарагоса – Валенсия. Португалия м-н байланыштырган Севилья – Лисабон, Ла- Корунья – Лисабон жолдору иштейт. Т. ж-нун уз. 14,94 миң <i>км</i>, анын 1052 <i>км</i>и жогорку ыл&shy;дамдыктагы жол. Жогорку ылдамдыктагы ири т. ж. магистралдары арбын. И-да 157 аэропорт иштейт, анын 47си эл аралык аэропорт. Эл ара&shy;лык ири аэропорттору – Мадрид, Барселона, Пальма, Малага, Лас-Пальмас, Аликанте ш-нда. Деңиз транспорту сырткы соода жүктөрүнүн негизги бөлүгүн ташыйт. И. желеги м-н 167 де&shy;ңиз соода кемеси (ар бири 1000 регистрдик брут&shy;то тоннадан ашык) жүрөт. Ички суу жолунун уз. 1000 <i>км</i>дей, газ куурунуку 7,2 миң <i>км</i>, нефть куурунуку 730 <i>км</i>, нефть продукт куурунуку 3,5 <i>км</i> (2006). Метрополитен Мадрид, Барсело&shy;на, Бильбао, Валенсия, Пальма, Севилья ш-нда иштейт.<br>
Өлкөнүн экспорту м-н импортунда ө. ж. про&shy;дукциялары басымдуулук кылат. Экспортко
ө. ж. жабдуулары (траспорттуку кошо), азык&shy;түлүк, автомобиль куруу продукциялары, ө. ж.
чала фабрикаттары, химия ө. ж. продукцияла&shy;ры, керектөө товарлары чыгарылат. Экспорт&shy;тук продукциянын дээрлик жарымынан көбү Ка&shy;талония, Валенсия, Мурсия аймактарында
өндүрүлөт. Сырттан машина куруу продукция-

[[File:ИСПАНИЯ88.png | thumb | Барселона порту.]]
лары, энергия алып жүргүчтөр (нефть, газ ж. б.), керектөө товарлары, тамак-аш, химия продук&shy;циялары ж. б. сатылып алынат. Негизги сырт&shy;кы соода шериктери: Франция, Германия, Ита&shy;лия, Португалия, Улуу Британия, Нидерланд, Россия, о. эле АКШ, Кытай, Япония. И. – эл аралык туризмдин ири борбору; 2004-ж. 53,6 млн
чет өлкөлүк турист келген (дүйнөдө 2-орунда).

==Маданияты==
. И-да 6–16 жаштагы балдарды оку&shy;туу милдеттүү ж-а акысыз. Окуучулардын көп&shy;чүлүгү менчик мектептерден билим алышат.<br>
Өлкөдө 40тан ашык ун-т бар, а. и. эң ирилери Мадрид (1508-ж.) ж-а Барселона (1450), Сала&shy;манка (13-к.) ж. б. ун-ттери. Студенттердин 96%и мамл. ЖОЖдордо билим алышат. Эң ири китепканасы – Мадриддеги Улуттук китепка&shy;на. И-да күнүнө 3,3 млн нускада 120 гезит жа&shy;рык көрүп турат. А. и. айрыкча белгилүүлөрү:

[[File:ИСПАНИЯ89.png | thumb | Испаниядагы музей.]]
«Паис», «АВС», «Вангуардия», «Диарио – 16», «Мун&shy;до» ж. б. И-да 90го чукул музей бар. 1818-ж. негизделген Мадриддеги Прадо музейинде 19- к-дын орто ченине чейинки мезгилге таандык испан живописинин бай коллекциясы бар.<br>
И. жергесинде табият илимдери антикалык доордо пайда болгон. Ал кезде И-да Рим импе&shy;риясынын кубаттуу провинцияларынан келген географ Помпоний Мелла, агроном ж-а ботаник Луций Колумелла өңдүү белгилүү илимпоздор эмгектенген. И. аймагына варвар уруулар ба&shy;сып кирип, вестготтордун алгачкы феод. мам&shy;лекетинин орношу (5-к-дын ортосу – 8-к-дын башы) илим м-н мад-ттын кедерин кетирген. И-да илим араб жеңип алууларынан кийин кай&shy;ра жанданып, андагы араб илимпоздору дүйнө&shy;лүк илимдин өнүгүшүнө кыйла салым кошкон. 9–10-к-да Кордова ш-ндагы ун-т илимдин очогу болгон. 10–11-к-да араб илимпозу Маслама аль- Мадриленьо шакирттери м-н арифметика, гео&shy;метрия, астрономия б-ча эмгектерди басып чы&shy;гарган. 12-к-да Севилья ж-а Толедо ш. да илим очогуна айланган. Толедодо котормочулар мек&shy;теби калыптанып, аль-Фараби, Ибн Сина, Ибн Гебирол, ибн Эзр сыяктуу араб ж-а еврей чы&shy;гаан илимпоздорунун эмгектерин Европага таа&shy;ныштырган. 13-к-дагы илимдин өнүгүшүнө Кас&shy;тилия королу Альфонс Х Акылмандын кыйла салымы бар. Ал алхим. трактаттарга түшүндүр&shy;мө жазган, анын башчылыгы м-н түзүлгөн пла&shy;неталар кыймылынын таблицасы Европада үч кылым бою мыкты таблица катары колдонул&shy;ган. Арабдарды сүрүп чыгарып, испандардын колонияга ээ болушу И-да жаңы илим очокто&shy;рунун – Лерида (1300), Уэска (1334), Вальядо&shy;лид ш-нда ун-ттердин ачылышына түрткү бер&shy;ген. И. өз алдынча мамлекет болуп бириккенге байланыштуу соода м-н ө. ж-дын өнүгүшү кеме куруу, навигация, картография ишинин өсүшүнө жол ачып, деңиз саякатына ж-а геогр. ачылыш&shy;тар жасоого өбөлгө түзгөн. 15-к-дын аягы И-да илим м-н мад-ттын гүлдөп турган мезгили бол&shy;гон. 1492-ж. Колумб Американы ачкан; 15–16- к-да испан саякатчылары ж-а конкистадорлор Америка географиясын изилдешкен; Б. Лас Ка&shy;сас, Ф. де Овьедо, Н. Монардес Американын зоо&shy;логиясы, ботаникасы, географиясы б-ча баалуу маалыматтар берген; гуманист ж-а анатом М. Сервет кан айлануунун кичине тегерегин тап&shy;кан. 16-к-дын 2-жарымы – 17-к-да инквизиция күч алып, И-нын саясаты м-н экономикасын начарлаткан. Бул илимдин кыйрашына алып келген. 18-к-дын орто ченинен И-нын экономи&shy;касы м-н мад-ты кайра жанданган. Өлкөдөн иезуиттерди кууп чыккандан кийин (1767), окуу жайларды чиркөөдөн жарым-жартылай бөлүүгө мүмкүндүк болгон; Латын Америкасына, Авст&shy;ралияга, Филиппинге ил. экспедициялар уюш&shy;турулган; ага-ини д’Элуяр вольфрамиттен воль&shy;фрам бөлүп алган (1783); А. М. дель Рио Мекси&shy;канын коргошун кенташтарынан ванадий тап&shy;кан (1801). Механиканы ж-а жылуулукту изил&shy;дөө турмуш муктаждыгына карата жүрүп, жаңы типтеги токуу станогу, суу сордурма буу насосу ж. б. ойлоп чыгарылган. 19-к-дын 20–30-жыл&shy;дары И-да ө. ж-дын ыкчам өсүшү ил. из. ишине көмөк берген. 1823-ж. Жарандык инженерлер мектеби, Барселонада 1850-ж. Индустрия мек&shy;теби ачылган, ошол эле жылы И-нын геол. кар&shy;тасын түзүү б-ча комиссия түзүлгөн. Бирок 19- к-дын 2-жарымында испан илиминин деңгээ&shy;ли Европадагы алдыңкы өлкөлөрдөн төмөн бой&shy;дон калган. Ошол эле учурда испан биологиясы м-н медицинасында да ийгиликтер байкалган (мис., улуу гистолог С. Рамон-и-Кахалдын эмге&shy;ги Нобель сыйл. арзыган). 20-к-да ө. ж-дын өнү&shy;гүшү, тех. прогресс, жаңыдан башталган ил. рев-я артта калган И-да да ил. из. ишин жак&shy;шыртууга түрткү берген. 1900-ж. Биология изилдөө ин-ту, 1907-ж. Ил. из-лөрдү өркүндөтүү совети ж. б. уюшулган. Экинчи дүйнөлүк со&shy;гуштан кийин машина куруу, электр-тех. ж-а электрондук ө. ж-дын ылдам өнүгүшүнө бай&shy;ланыштуу ил. мекемелер көбөйгөн; магне&shy;тизм, магнетохимия, спектроскопия, ядро фи&shy;зикасы ж. б. тармактар б-ча ил. из. иштери
өркүндөгөн.
1–5-к-да испандардын филос. окуусу рим фи&shy;лософиясынын бир бөлүгүн түзгөн. И. вестгот&shy;тордун мамлекети болуп турганда (5–8-к.), фи&shy;лософия теологияга көз каранды болгон. Араб&shy;дардын бийлиги тушунда (8–12-к.) арабдардын философиясы кең кулач жайып, антикалык филос. ойдун испан мад-тына өтүшүнө чоң роль ойногон. 10-к-да еврей философиясынын да очо&shy;гуна айланган. 19-к-дын 2-жарымында немис ойчулу К. Краузенин философиясы, неокантчы&shy;лык, неогегелчилик, позитивизм, 19-к-дын ая&shy;гынан маркстык философия жайылган. 2-к-дын аягынан анализдик философия өнүгүүдө.<br>
И. ад-ты испан тилинде ж-а баск, каталан сыяктуу майда элдердин тилинде өнүгүүдө. Ал о. кылымда фольклордун, антикалык ж-а араб мад-тынын таасиринде калыптанса, реконкис&shy;та мезгилинде элдик лирика м-н баатырдык эпос («Менин Сидим жөнүндө ыр», 1140-ж. ченде жазылган), о. кылымда клерикалдык-рыцардык ад-т негизги орунду ээлеп, роман жазуу өнүккөн. Кайра жаралуу доорунда (15-к-дын аягы – 16- к-дын башы) Ф. де Рохастын «Селестина» ро&shy;ман-драмасы театрдын калыптанышына себеп болсо, М. Де Сервантестин «Дон Кихот» рома&shy;ны дүйнөлүк ад-ттын алтын казынасына кирип, ири чыгарма катары таанылган. 16-к-да Лопе Ф. де Вега Карпьо, Лопе де Руэда ж. б. чыгарма&shy;ларында ренессанстык драма калыптанган. 17- к-да барокко ад-ты, 18-к-да классикалык ж-а реалисттик багыт, 19-к-да натурализм идеяла&shy;ры өнүккөн. 20-к-да акын ж-а драматург Гар&shy;сия Лорканын чыг-лыгы көрүнүктүү орун ээлейт.<br>
Өлкөдө 1939-ж. респ. бийлик жеңилгенден ки&shy;йин, испан ад-тынын кедери кетип, көп ад-тчы&shy;лар чет өлкөгө кетүүгө аргасыз болгон. 50–60- жылдарда Пио Бароха (1872–1956), 1956-ж. Но&shy;бель сыйл. лауреаты болгон. Хуан Рамон Хи&shy;менес (1881–1958), 1977-ж. ушул эле жогорку сыйлыкка татыган Висенте Алейксандре (1898– 1984), 1980–2000-жылдарда К. Рохас, Х. Фер&shy;нандес Сантос, М. Делибес, Х. Хименес Лосано ж. б-дын чыгармалары белгилүү.<br>
И. аймагында аскага оюп түшүрүлгөн байыр&shy;кы эстеликтер палеолит дооруна таандык. И-да о. эле Рим баскынчылары м-н вестготтор ту-

[[File:ИСПАНИЯ90.png | thumb | Ла-Кока сепили.]]

[[File:ИСПАНИЯ91.png | thumb | Мадриддеги мурунку падыша ак сарайы.]]
шундагы арх-ра, зер өнөр чыгармалары сактал&shy;ган. Арабдардын мад-ты испан арх-расына чоң таасирин тийгизип, бир топ ажайып арх-ралык имараттар курулган, алсак, Кордова ш-ндагы мечит (8-к.), Гранададагы Альгамбра сарайы (13–15-к.) ж. б. Реконкиста учурунда арх-ра ж-а көркөм сүрөт өнөрү өз алдынча калыптана баш&shy;таган. 14–15-к-да И. готикасынан мавритан арх&shy;расынын таасири көбүрөөк байкалат. 16-к-да итал. иск-вонун таасири астында маньеризм мектеби калыптанып, скульптор Алонсо Бер&shy;ругете (1490–1561), живописчилер Луис де Мо&shy;ралес (1510–86), Эль Греко (1541–1614) ж. б. анын көрүнүктүү өкүлдөрүнөн болгон. Көркөм сүрөт өнөрү 17-к-да жогору өнүгүп, Хусепе де Ри&shy;бера (1591–1652), Бартоломе Эстебан Мурильо (1618–1682), Франсиско Сурбаран (1598–1664), Дьего де Сильва <i>Веласкес</i> сыяктуу белгилүү сү&shy;рөтчүлөрдүн чыгармалары жаралган. 18–19-к&shy;дагы И. иск-восунун өрүш алышы Ф. <i>Гойянын</i>
чыг-лыгы м-н байланыштуу. 20-к-дын биринчи


[[File:ИСПАНИЯ92.png | thumb | Балеар аралдарындагы Альмудайна сепили.]]
жарымында испан иск-восунун салттары кай&shy;радан жанданат. Бул мезгилде дүйнөлүк иск&shy;вого «модерн генийи» деп аташкан арх. Анто&shy;нио <i>Гауди</i>, жиповисте сюрреализмдин көрүнүктүү
өкүлү Сальвадор Дали (1904–89), кубист Хуан Грис (1887–1927), абстракционист Хуан Миро (1893–1983) ж-а Пабло <i>Пикассо</i> жаңы багыттар м-н киришкен.
И. муз. мад-тынын гүлдөп өскөн учуру 16-к&shy;га таандык. Бул мезгилде Кристобаль де Мора&shy;лес (1500–53), Томас Луис де Виктория (1548– 1611), о. эле Антонио де Кабесон (1510–66) сыяк&shy;туу комп-лор клавесин ж-а орган үчүн музыка жаратышкан. 19-к-да улуттук музыканын жа&shy;ралуусуна испан композитордук мектебин не&shy;гиздеген Фелипе Педрель (1841–1922) зор салым кошкон. 20-к-дын башында Энрике Гранадос (1867–1916), Исаак Альбенис (1860–1909), Ма&shy;нуэль де Фалья (1876–1946) ж. б. комп-лор ис&shy;пан музыкасын Европага тааныткан чыгарма&shy;ларды жаратышкан. Дүйнөгө таанымал Пласи&shy;до Доминго, Хосе Каррерас ж-а Монтсеррат <i>Ка&shy;балье</i> сыяктуу опера ырчылары тарбияланып
чыгышкан.<br>
И. эллинизм доорунда эле бий өнөрү м-н бел&shy;гилүү болгон. Байыркы Римде Кадис бийчиле&shy;ри атак алган. Исреска, сарсуэла (17-к-дан), то&shy;надиль (18-к-дын 2-жарымынан) ж. б. бийлер кеңири таралган. 18-к-да <i>болеро</i>, 19-к-да <i>танго</i> бийлери пайда болгон. Алардын ар бири өзүнүн гана муз. аспаптары [гитара, мандолина, кас&shy;таньета, тамбурин, флейта, чоор (свирель) ж. б.] м-н коштолгон. 1978-ж. Мадридде И. улуттук балети, 1979-ж. Классикалык балет негиздел&shy;ген; Мадриддеги опера театрында белгилүү ба&shy;лет труппасы, о. эле бий коллективдери иштейт. И-да театр өнөрү да өнүккөн. О. кылымдарда диний ж-а калк театрлары айкалыш өнүккөн, 16-к-дан профессионал труппалар ж-а калк театрлары (корраль) ачылган. Агартуу доорун&shy;да испан мад-ты француздардын таасиринде бол&shy;гон. И-да азыр көптөгөн драма, о. эле опера театрлары иштейт.<br>
И-да биринчи көркөм фильм («Ферманын мак&shy;танчаактары паркта», реж. Ф. Хелеберт) 1905-ж. коюлган. Эң белгилүү испан кинорежиссёрло&shy;рунун бири – Луис Бюнюэль (1900–1983) 1928-ж. Сальвадор Дали м-н бирге сюрреалисттик «Ан&shy;далусия ити» аттуу фильм тарткан. Ал жаран&shy;дык согуштан кийин И-ны таштап кетүүгө ар&shy;гасыз болуп, Мехикодо жашап, «Талкалоочу периште» (1962), «Күндүзгү сулуу «(1967) ж. б. бир нече кинофильм жараткан. Франколук ре&shy;жимдин тушунда чет элге да таанымал болгон

[[File:ИСПАНИЯ93.png | thumb | Фанданго бийи.]]
Карлос Саура, Педро Альмодовар ж-а Фернандо Труэва сыяктуу кинорежиссёрлор чыккан.
20-к-дын аягы – 21-к-дын баш ченинде демок&shy;ратиянын шарапаты кино жанрына да тийген. Бул мезгилде улуттук кинодо классикалык чы&shy;гармаларды тартуу м-н катар (Л. Г. Берланга, Х. А. Бардем ж. б.) жаңы жанрдагы, алсак, пси&shy;хол., эротикалык кинолор да (Гутьеррес Ара&shy;гон, Х. Медем, А. Аменабар ж. б.) жаралган. Ф. Рей, Ф. Рабаль, А. Бандерас, В. А. Абреиль, П. Крус, К. Бардем ж. б. киноактёрлору бел&shy;гилүү.


Ад.: <i>Гарсиа Х.</i> Испания ХХ в. М., 1967; Испания 1918–1972. Исторический очерк. М., 1975; Совре&shy;менная Испания. М., 1983; <i>Лагутина Е. И., Лачинин&shy;ский В. А.</i> Страны Пиренейского полуострова. Л., 1984; <i>Каптерева Т. П.</i> Искусство Испании. М., 1989; Испания и Португалия. М., 1989; Испания. М., 1993; <i>Буторина О. В.</i> Испания: стратегия экономического подъёма. М., 1995; <i>Киселев А. В.</i> Испания. География, История. СПб, 2001; <i>Лопатникова Д. Л.</i> Испания. М., 2001; Испанская эстетика. Ренесанс. Барокко. Просвещение. М., 1977; <i>Каптер Т. Т.</i> Испания. Исто&shy;рия искусства. М., 2003; <i>Турицын В. Н.</i> Кино Испании. М., 1990.
<i>А. Молдомусаева, Ө. Бараталиев,
А. Кубатова</i>.
[[Категория:3-том, 607-672 бб]]