ИТАЛИЯ барагынын баштапкы кодун көрүү

<b type='title'>ИТА&#769;ЛИЯ</b> , И т а л и я н Р е с п у б л и к а с ы –
Европанын түштүгүндөгү мамлекет, Жер Орто&shy;лук деңиздин алабында. Апеннин ж. а-н, Падан түздүгүн, Альп тоолорунун түш. капталдарын,

[[File:ИТАЛИЯ100.png | thumb | none]]
Сицилия, Сардиния о. эле майда аралдарды ээлейт. И. – Франция, Швейцария, Австрия, Словения, Сан-Марино ж-а Ватикан м-н чек&shy;тешет. Батышынан Лигурия ж-а Тиррен, түштү&shy;гүнөн Иония, чыгышынан Адрия деңиздери м-н чулганат. Аянты 301,3 миң <i>км</i><sup>2</sup>. Калкы 59,3 млн (2008). Борбору – Рим. Акча бирдиги – <i>евро</i> (2000-ж. чейин – лира). Расмий тили – ита&shy;лян тили. И-нын аймагы адатта 3 тарыхый&shy;экон. аймакка бөлүнөт: Түн., Борб. ж-а Түш. Адм.-айм. жактан 20 облуска бөлүнүп, алар 109 провинцияны камтыйт (к. таблицаны).<br>
БУУнун (1955), Европа советинин (1949), Ев&shy;ропа союзунун (1993; 1958–67-ж. Европа экон. кызматташтыгы; 1967–92-ж. Европа кызмат&shy;таштыгы), НАТОнун (1949), Евратомдун (1958), ЭВФтин (1947), Эл аралык реконструкция ж-а
өнүгүү банкынын (1947), Бүткүл дүйнөлүк соо&shy;да уюмунун (1995), ЕККУнун (1973), Европа экон. кызматташтыгы ж-а өнүгүү уюмунун (1961) мүчөсү.

==Мамлекеттик түзүлүшү==
. И. – унитардык мам&shy;лекет. Башкаруу формасы – парламенттик рес&shy;публика. Азыркы конституциясы 1947-ж. 22- декабрда кабыл алынган. Мамлекет башчысы – президент. Аны парламент эки палатанын бир&shy;гелешкен жыйынында 7 жылдык мөөнөткө шайлайт. Президент премьер-министрди да&shy;йындайт. Мыйзам чыгаруу бийлиги эки па&shy;латалуу парламентке (Сенат ж-а Депутаттар палатасы), аткаруу бийлиги премьер-министр башында турган Министрлер кеңешине таан&shy;дык.<br>
Саясий партиялары: Христиан-демокр. пар&shy;тиясы, Солчул күчтөрдүн демокр. партиясы (мур&shy;дагы И. коммунисттик партиясы).

==Табияты==
. И. – аймагы материкте (ири орогр. объектилери – <i>Альп тоолору, Падан түздүгү</i> ж. б.), жарым аралда (Апеннин ж. а.) ж-а арал&shy;дарда (Сицилия, Сардиния, о. эле Тоскана ар-

[[File:ИТАЛИЯ101.png | thumb | Везувий жанар тоосу.]]
хипелагы, а. и. Эльба а., Кампано архипелагы, Капри а., <i>Липари аралдары, Пантеллерия</i> а. ж. б. көптөгөн майда аралдар) жайгашкан тоо&shy;луу өлкө. Батыш Альп тоолорунда анын, о. эле И-нын эң бийик чокусу – Монблан жайгашкан, бийикт. 4807 <i>м</i>. Апеннин ж. а-нын басымдуу бөлүгүн <i>Апеннин тоолору</i> (эң бийик жери 2914 <i>м</i>, Корно чокусу) ээлейт. Өлкөнүн түштү&shy;гүндө аракеттеги (Этна, Везувий) ж-а өчкөн жа&shy;нартоолор бар. И. Альп-Гималай кыймылдуу облусунда жайгашкан; жер титирөө тез-тез бо&shy;луп турат. Коргошун, цинк, алтын, күмүш, темир, о. эле марганец, сымап, сурьма, боксит, күрөң көмүр, нефть ж-а табигый газ ж. б. кен-

[[File:ИТАЛИЯ102.png | thumb | Гарда көлү.]]
дери бар. Климаты өлкөнүн басымдуу бөлүгүндө субтропиктик жер ортолук деңиздик, түндүгүндө мелүүн. Жайы кургакчыл ж-а ысык, июлдун орт. темп-расы 23–26°С, түштүктөн соккон си&shy;рокко шамалынын таасиринен 40–45°Сге чейин көтөрүлөт. Кышы жылуу ж-а жаанчыл, январ&shy;дын орт. темп-расы түздүктөрдө 8–11°С. Кар тоо&shy;лордо гана жатат. Жылдык жаан-чачыны

[[File:ИТАЛИЯ103.png | thumb | Капри көлү.]]

[[File:ИТАЛИЯ104.png | thumb | Апеннин этегиндеги агроландшафт.]]
түздүктөрдө 600–1000 <i>мм</i>, тоолордун айдарым беттеринин айрым жерлеринде 3000 <i>мм</i>ден ашык (көбүнчө жылдын суук мезгилинде жаайт). Түндүгүндөгү дарыялардын суусу мол, гидроре&shy;сурска бай, сугатка ж-а кеме жүрүү үчүн пайдала&shy;нылат. По (И-дагы эң чоң дарыя), Арно ж. б. да&shy;рыялардын өрөөндөрүндө суу ташкыны болот. Борб. ж-а Түш. И-дагы дарыялардын суусу аз. Альп тоолорунун этегинде ири көлдөр (Гарда, Комо, Лаго-Мажоре) көп; бийик тоолордо 800дөн ашык

[[File:ИТАЛИЯ105.png | thumb | Батыш Альп тоолорундагы Гран-Парадизо улуттук паркы.]]
мөңгү бар. Жапыз тоолордо маквис ж-а гарига, айрым жерлерде эмен, каштан ж-а бук токою, пиния ж-а альп мырза карагайы өсөт. Деңиз деңг. 800–1800 <i>м</i> бийикте эмен, карагай-көк карагайлуу (Альп тоолорунда) ж-а жалбырагы күбүлмө токой (Апеннинде), андан бийигирээк субальп ж-а альп шалбаасы (Альп тоолорунда), ийне жалбырактуу токой (Апеннинде) ж-а айрым жерлери шалбаа
өсүмдүктөрү м-н капталган.<br>
И-да жалпы 2,9 млн <i>га</i> жерди ээлеген коргоо&shy;го алынган 772 табигый аймак уюшулган; а. и. жалпы аянты 1,34 млн <i>га</i> болгон 22 улуттук парк бар, алардын эң алгачкылары ж-а белги&shy;лүүлөрү – Гран-Парадизо (1922), Чирчео (1934) улуттук парктары. Тиррен ж-а Адрия деңизде&shy;ринин жээктеринде Европанын көптөгөн кел&shy;гин куштары кыштайт. Ошого байланыштуу коргоого алынган 48 аймак эл аралык мааниде&shy;ги суу-саздуу жер болуп саналат. Коргоого алын&shy;ган деңиз мейкиндиктери, а. и. ЮНЕСКОнун био&shy;сфералык резерватына киргизилген Мирамаре деңиз паркы 2,8 млн <i>га</i> аянтты ээлейт. Липа&shy;ри а. <i>Бүткүл дүйнөлүк мурастын</i> тизмесине кир&shy;гизилген.

==Калкы==
. <i>Италяндар</i> өлкөнүн калкынын 92,5%ин түзөт, а. и. сицилиялыктар 8,3%, сар&shy;диниялыктар 2,3%. Төрөлүү мурда өтө жогору (1970-ж. 1000 адамга 16,5 бала туура келген) бол&shy;гон, азыр И. төрөлүү деңгээли б-ча (1000 адамга 8,5 бала) Европа союзуна кирген өлкөлөрдүн

[[File:ИТАЛИЯ106.png | thumb | Позитино шаарынын деңиз жак жээги.]]
ичинен акыркы орундардын бирин ээлейт. Өлүм&shy;житим (10,5 адам) төрөлүүдөн ашат. И-нын кал&shy;кы Европа ж-а дүйнөдөгү эң картаң калк (орт. жашы 42 жыл). Калктын курактык структура&shy;сында 15 жашка чейинки балдар 13,8%ти, эм&shy;гекке жарамдуу курактагылар (15–64) 66,4%ти,
65 жаштан ашкандар 19,9%ти түзөт (2007). Калктын орт. жыштыгы: 1 <i>км</i><sup>2 </sup>жерге 196дан

[[File:ИТАЛИЯ107.png | thumb | Флоренция шаары.]]
ашык киши туура келет. Падан түздүгү м-н Тир&shy;рен ж-а Адрия деңиздеринин жээктеринде калк жыш (1 <i>км</i><sup>2 </sup>жерге 400 адамдан ашык), түн. ж-а борб. тоолуу аймактарда, Сардиния а-нда сей&shy;рек отурукташкан. Шаар калкы – 67,6% (2005). Ири шаарлары (2008): Рим (калкы 2,5 млн; шаар айланасы м-н 3,9 млн), Милан (1,3 млн; 4,3 млн),
Неаполь (965,4 миң; 3,8 млн), Палермо (652,9
миң; 1,0 млн), Генуя (588,4 миң; 689,6 миң). И-нын калкынын 90%и – католиктер, 5%и баш-

[[File:ИТАЛИЯ108.png | thumb | Каррара шаары.]]

ка конфессиялардын өкүлдөрү, негизинен мусул&shy;мандар м-н иудейлер.

==Тарыхы==
. И-нын аймагында адам <i>палеолит</i>
дорунда жашай баштаган. Коло (б. з. ч. 2-миң
жылдык) ж-а темир доорлорунда (б. з. ч. 1-миң жылдык) жашаган лигури, этруск, италик уруу&shy;ларына таандык бир катар археол. мад-ттар калган. Латындар м-н сабиндер (италик уруу-

[[File:ИТАЛИЯ109.png | thumb | none]]
сунан) б. з. ч. 6-к-дын ортосунда Римди негиз&shy;деген. 5–3-к-да Апеннин ж. а-н караткан соң, б. з. ч. 2-к-да ири кул ээлик мамлекет түзүлгөн (к. <i>Рим</i> байыркы). Кул ээлик системанын кри&shy;зиси (б. з. 3-к-нан) ж-а варварлардын 4–5-к-дагы кысымы 476-ж. Рим империясын кулоого алып келген. Империянын Батыш бөлүгүн варварлар (башчысы Одоакр) басып алган. И-да 493– 554-ж. остготтор (борб. Равенна) мамлекети түзүлгөн. 554-ж. И-нын көп бөлүгүн Византия караткандан кийин Рим империясы калыбына келтирген. Түн. И-ны 568-ж. лангобарддар ба&shy;сып алып, өзүлөрүнүн королдугун түзгөн. Алар&shy;дын тушунда кул ээлик система бузулуп, эр&shy;кин жамааттар негизги өндүргүч күчкө айланган. И. айрым феодалдык ээликтерге бытырап, гер&shy;ман королу Оттон Iнин баскынчыл жортуулда&shy;рынын (951, 961–62) натыйжасында 962-ж. Ыйык Рим империясынын курамына киргизил&shy;ген. 11–12-к-да И. рим папасы м-н герман им&shy;ператорлорунун талашына түшкөн.<br>
Акча-товар мамилелеринин эрте өнүгүшү шаарлардын экон. күч-кубатын чыңдаган ж-а алардын көбү 11–12-к-да өзүн өзү башкарууга жетишкен. Лукка, Милан ж. б. ш-да коммуна&shy;лар түзүлүп, бийлик патрицийлер м-н көпөстөргө
өткөн. Крест жортуулдарынын натыйжасында
И-лык шаар-коммуналар Европа м-н Чыгыш&shy;тын ортосундагы негизги соода борборуна ай&shy;ланган. Генуя, Пиза, Венеция ж. б. ири комму&shy;налар иш жүзүндө көз карандысыз респ. бол&shy;гон. 8-к-дан арабдар сурап турган Түш. И. м-н Сицилияны 11-к-да норманндар басып алган. Сицилия королдугун бийлеген Фридрих II Штау&shy;фендин (ошол кезде герман императору да бол&shy;гон) Орто И. шаарларын каратуу үчүн 13-к-дын 1-жарымындагы аракетинен натыйжа чыкпа&shy;ган. Түш. И-ны 13-к-дын 60-жылдарында Анжу династиясы бийлеген. 1282-жылдагы элдик көтөрүлүш Сицилия королдугун кулаткан. 14- к-дын башында Сицилия, 15-к-дын ортосунда Түш. И. испандык Арагон королдугунун кура&shy;мына киргизилген. И-лык шаарлардын экон. жактан күч-кубаттуулугу, кол өнөрчүлүк өндү&shy;рүшүнүн өнүгүшү И-да (14–15-к-да эле) капита&shy;листтик мамилелердин пайда болушуна алып келген. И-дагы шаар турмушунун гүлдөшү, ка&shy;питалисттик мамиленин келип чыгышы Кайра жаралуу мад-тынын калыптанышына өбөлгө түзгөн. 16-к-да соода жолдорунун Жер ортолук деңизден Атлантика океанына которулушунан И-нын экономикасы төмөндөй баштаган. Буга бирдиктүү улуттук рыноктун жоктугу, өлкөнүн саясий бытырандылыгы да түрткү болгон. Испа&shy;ния м-н Франциянын И. үчүн болгон күрөшүнүн натыйжасында И. аймагынын кыйла бөлүгүндө
чет элдик үстөмдүк орногон. Бул факторлордун
баары 16-к-дын 2-жарымында И-да феодалдык&shy;католиктик реакциянын башталышын шарт&shy;тап, социал. карама-каршылыктын кескин кур&shy;чушуна (Түш. И-дагы 17-к-дын 1-жарымында&shy;гы көтөрүлүш), 17-к-дын аягы – 18-к-дын башын&shy;да Испания (1701–14), Польша (1733–35), Авст&shy;рия (1740–48) мурастары үчүн И-нын аймагын&shy;да болгон согуштар анын саясий ж-а экон. жак&shy;тан начарлашына алып келген. И. жериндеги согуштардын токтолушунан улам 18-к-дын 2-жа&shy;рымында И-нын экономикасы жанданып, капи&shy;талисттик мамиле кайрадан өнүгө баштаган. И-лык агартуучулар (Ч. Беккариа, Г. Филанже&shy;ри ж. б.) феод. тартипти жоюуну талап кылган. 70–80-жылдарда Тоскана, Сардиния королдугу сыяктуу И-лык мамлекеттерде агартуу абсолю&shy;тизми маанайындагы реформалар жүргүзүлгөн. 18-к-дын аягынан өлкөнү чет элдик эзүүдөн куткарып, аны бир мамлекетке бириктирүү кый&shy;мылы – <i>Рисоржименто</i> (итал. Кайра жаралуу) кулач жайган. Рисоржименто феодалдык-абс. тартипке каршы чыгып, бурж. түзүлүштү орно&shy;туу максатын көздөгөн. Өлкөнүн патриоттору бирдиктүү И-ны түзүүдө рев-ячыл Франциядан жардам алууга үмүттөнгөн. Бонапарттын И-га жортуулдарынан (1796–97) кийин анда Фран&shy;цияга көз каранды бир нече респ. түзүлүп, бурж. реформалар жүргүзүлгөн. Бирок фр. админист&shy;рациянын талоончул саясаты И-нын экон.
өнүгүшүнө бөгөт болгондуктан, дыйкандардын нааразылыгы күчөгөн. <i>Вена конгресси (1814–
15)</i> б-ча Наполеондун жортуулуна чейинки И-дагы феодалдык-абс. монархия калыбына кел&shy;тирилип, И. мамлекеттеринин дээрлик барды&shy;гы (Сардиния королдугунан башкасы) Австрия империясынын курамына киргизилген. Австри&shy;ялык эзүүгө ж-а саясий бытырандылыкка кар&shy;шы күрөшкө карбонарийлер жетекчилик кыл&shy;ган. Алар башкарган бурж. рев-ялар (Неа&shy;политан королдугунда, 1820; Пьемонтто, 1821 ж. б.) жеңилген соң, И-лык демократтар күрөш&shy;түн башка жолун издеген. Ж. Мадзини элдик рев-я чыгаруу ж-а көз карандысыз демокр. респ. түзүү м-н И-ны бириктирүү программасын иш&shy;теп чыккан. Бирок ал түзгөн «Жаш Италия» уюмун эл колдогон эмес. 1848–49-ж. Римде респ. түзүлүп,бурж.-демокр.реформаларжүргүзүлгөн. Бирок контррев-ячыл интервенттердин (Фран&shy;ция, Австрия ж. б.) аскерлери аны биротоло басып салган.<br>
Австрия–Италия–Франция согушунда (1859)
Австрия Габсбургдарынын эзүүсүнөн Ломбардия бошотулган. Элдик көтөрүлүштөрдүн натыйжа&shy;сында, монархисттер Модена, Парма, Тоскана ж-а Романья герцогдуктарынан куулган, И-нын түштүгү испаниялык Бурбондордун бийлигинен кутулган. И-нын бошотулган аймагы 1860-ж. Сардиния королдугуна бириктирилип, 1861-ж. бирдиктүү И. королдугу жарыяланган. Австрия- Италия согушунан кийин 1866-ж. ага Венеция кошулуп, конституциялык монархия орногон.

[[File:ИТАЛИЯ110.png | thumb | А. Гитлер (оңдо) ж-а Б. Муссолини Мюнхенде (июнь 1940).]]
И. мамлекети түзүүлөрү м-н эле колониялык со&shy;гушту баштап, Сомалини (1889), Эритреяны (1890), Ливияны (1912) басып алган.<br>
И. биринчи дүйнөлүк согушта (1914–18) Ан&shy;танта тарабында 1915-жылдан катышкан. Со&shy;гуштан кийинки келишимдер б-ча, ага Түш. Тироль, дээрлик бүткүл Истрия ж. б. жерлер караган. Согуштан кийин И. индустриялык-агр.
өлкөгө айланган. 1922-ж. Б. Муссолини фашист&shy;тик диктатура орнотуп, И. фашисттик мамле&shy;кетке айланган. Фашисттик И. Эфиопия (1935–
36) м-н Албанияга (1939) агрессиячыл согуш
ачып, ал өлкөлөрдү караткан ж-а фашисттик Германия м-н бирдикте респ. Испанияга кар&shy;шы интервенцияга (1936–39) катышкан. Гитлер&shy;дик Германия м-н согуштук союз түзүп, 1940-ж. Германия тарапта экинчи дүйнөлүк согушка (1939–45) кирген. И. Грекияга (1940, октябрь), Югославияга (1941, апрель) кол салып, 1941-ж. 22-июнда фашисттик Германия м-н бирге СССРге каршы согуш жарыялаган. Улуу Ата Мекендик согушта Сов. Армиянын жеңиши, өлкөдөгү ан&shy;тифашисттик кыймылдын өсүшү, англ.-амер. ас&shy;керлердин Сицилияга түшүрүлүшү 1943-ж. 25- июлда Муссолини бийлигинин кулашына алып келген. Бирок 1943-ж. 8-сентябрда фашисттик Германия И-нын көп бөлүгүн басып алган соң,
өлкөдө кеңири кулач жайган эң кубаттуу Кар&shy;шылык көрсөтүү кыймылы м-н англ.-амер. ас&shy;керлер 1945-жылдын жазында И-ны бошоткон. 1946-ж. монархия жоюлуп, И. респ. деп жарыя&shy;ланган ж-а конституция (1947) кабыл алынган. 1947-жылдагы тынчтык келишими б-ча И. ко&shy;лонияларынан баш тартып, Югославияга Ис&shy;трия м-н бир катар башка аймактарды, Гре&shy;кияга Додеканес а-дарын ж. б. кайтарып бер&shy;ген. Премьер-министр <i>Маршалл планы</i> б-ча И. 1948-ж. АКШдан экон. жардам алып, 1949-ж. НАТОну түзүүгө катышкан. Экинчи дүйнөлүк согуштан кийин И. ө. ж. өнүккөн өлкөгө ай&shy;ланган.<br>
Калктын массалык нааразылык көрсөтүү кый&shy;мыл ынын ө сүү шартт арында башк ару учу партия 1962-ж. солчул борборчул саясатка өт&shy;көн. Алар социалисттер, социал-демократтар ж-а респ-чылар м-н реформанын белгилүү бир программасынын негизинде кызматташууну ж-а компартияны четтетүүнү көздөгөн. А. Фан&shy;фанинин өкмөтү (1962–63) бир нече реформа (электр-энергетика ө. ж. мамлекеттештирилип, пенсия көбөйгөн, дыйкандардын абалы бир аз жакшыртылган) жүргүздү. И-да иш таштоолор&shy;дун эң кубаттуу толкуну көтөрүлүп, өкмөт эл&shy;дин көптөгөн таламын канааттандырууга маж&shy;бур болду. 70-жылдардын башында демокр. кый&shy;мылдын жогорулашы реакциячыл күчтөрдүн, баарыдан мурда неофашисттердин активде&shy;шүүсүн пайда кылды. Бирок И-нын саясий
өзөгүн оңчулдаштырууну көздөгөн реакция оңу&shy;нан чыкпай, неофашисттердин аракеттери чеч&shy;киндүү соккуга учураган. 2001-жылкы парла&shy;менттик шайлоодо С. Берлускони түзгөн оң&shy;чулдар коалициясы жеңишке жетсе, 2006-ж.
Р. Продинин солчул блогу бийликке келген. Би&shy;рок, Р. Продинин өкмөтү өлкөдөгү социалдык&shy;экон. кыйынчылыктарды жоюуга дарамети жет&shy;пей, 2008-ж. өткөн шайлоодо Берлусконинин «Эр&shy;киндик эли» оңчул-борб. коалициясы жеңишке жетип, Берлускони өлкөнүн премьер-министри болуп калган.

==Чарбасы==
. И. – дүйнөдөгү экономикасы жогор&shy;ку деңгээлде өнүккөн постиндустриялуу өлкө. ИДПнин көлөмү (1,8 трлн евро) б-ча дүйнөдө 10-, Европа Союзуна кирген өлкөлөрдүн ичинде 4- орунду (Германия, Улуу Британия ж-а Фран&shy;циядан кийин) ээлейт. ИДПни киши башына бөлүштүргөндө 31 миң доллардан туура келет. ИДПнин 1,9%и а. ч-на ж-а балык уулоого, 22,7%и ө. ж-на, 6,1%и курулушка, 69,3%и тей&shy;лөө чөйрөсүнө таандык.<br>
Ө. ж-нын башкы тармактары (продукциясы&shy;нын наркы б-ча): машина куруу, тамак-аш (суу&shy;сундук, тамеки өндүрүштөрүн кошкондо), нефть ажыратуу ж-а нефть-химия, текстиль, тигүү ж-а булгаары-бут кийим ө. ж., кара ж-а түстүү металлургия.<br>
И. отун-энергия ресурстарына жарды болгон&shy;дуктан, импортко өтө муктаж. Өлкөдө өндүрүл-

[[File:ИТАЛИЯ111.png | thumb | Триест шаарындагы нефть сактоочу жай.]]
гөн нефть (5,8 млн т; 2006) ички муктаждык&shy;тын 7%ин гана канааттандырат. Нефтини не&shy;гизинен Ливия, Россия, Сауд Арабиясы, Иран, Ирактан алат (87 млн т). Өндүрүлгөн табигый газ (11 млрд <i>м</i><sup>3</sup>) ички муктаждыктын 13%ин гана канааттандырат. Газ негизинен Адрия де&shy;ңизинин шельфинен, о. эле Калабриядан казы&shy;лып алынат. Газды Россиядан ж-а Алжирден алат (2006-ж. 77 млрд <i>м</i><sup>3</sup>). Энергия ресурстары
чектелүү болгондугуна карабастан, И. электр энергиясын өндүрүү б-ча алдыңкы өлкөлөрдүн катарына кирет. 2005-ж. 290,6 млрд <i>кВт.с</i> электр энергиясы өндүрүлгөн; ал эми өлкө&shy;нүн электр энергиясына болгон муктаждыгы 309,8 млрд <i>кВт.с.</i> Электр энергиянын 83%и ЖЭСтен, 17%и калыбына келүүчү булактардан
(анын 85,2%и ГЭСтен, 10,1%и геотермалдык ЖЭСтен, 4,7%и шамал ж-а күн энергиясынан)
өндүрүлөт.<br>
Кара металлургия импорттук сырьёнун неги&shy;зинде иштейт. Сырттан темир кенташы (неги&shy;зинен Бразилиядан), металлолом (Батыш Ев&shy;ропа өлкөлөрүнөн), коксталуучу көмүр алат.<br>
Чоюн, болот, прокаттарды (узун өлчөмдүү ысык, ысык каңылтыр, муздак катанка каңылтыр прокаттарын, темир-бетон конструкциясын ж. б.) чыгарат. Түстүү металлургия да негизи&shy;нен импорттук сырьёну пайдаланат. Мында ал&shy;люминий ж-а коргошун-цинк өндүрүштөрү
өзгөчөлөнөт. Глинозём, алюминий, коргошун, цинк, күмүш, алтын, жез ж. б. өндүрүлөт. Ма&shy;шина куруу – өлкөнүн ө. ж-нын экспортко ба&shy;гытталган ири тармагы. А. и. түрдүү транспорт каражаттарын (автомобиль, авиация техни&shy;касы, кеме ж. б.) чыгаруунун мааниси зор. Жеңил («FIAT», «Alfa Romeo», «Lancia» ж. б.) ж-а жүк ташуучу автомобилдерди, автобус, ас&shy;кердик транспорт каражаттарын, кеме, автомо&shy;биль тетиктерин ж. б. чыгарат. Авиация ө. ж. негизинен аскер техникасын даядоого адистеш&shy;кен. Машина куруунун маанилүү секторлорунун бири – аскер продукцияларын өндүрүү. Анда курал-жабдык, аскер техникасы (сооттолгон танк, сооттолгон транспортёр – БТР, дөң&shy;гөлөктүү сооттолгон машина, аскердик чал&shy;гындоо машинасы ж. б.), аскердик электрони-

[[File:ИТАЛИЯ112.png | thumb | Портовесмдеги алюминий заводу.]]
ка, радар системасы, аскердик, жарандык авиа&shy;ция ж-а кеме куруу ө. ж. үчүн мотор ж. б. чы&shy;гарат.<br>
Т. ж. өндүрүшүндө 2004-ж. 112 электровоз, 100 жүк ташуучу вагон чыгарган. И-дан даярдал&shy;ган велосипед м-н мотоцикль спорт үчүн өтө маанилүү. Электр-тех. ж-а электроника ө. ж. тиричилик электр-приборлорун (муздаткыч, идиш-аяк ж-а кир жуучу машиналарды, мик&shy;ротолкун мешин, ашкана мешин, телевизор ж. б.) чыгарууга адистешкен. Жалпы машина куруу ө. ж. продукциясынын экспорттогу үлүшү зор (70%; Европа өлкөлөрүнүн ичинен Германия&shy;дан кийинки 2-орунда). Анда ө. ж. роботтору, автоматтык линия, ширетүүчү ж-а штамптоочу машиналар, трактор тетиктери, текстиль, та&shy;мак-аш ж-а тигүү, тери өңдөө ө. ж. үчүн жабдуу&shy;лары, бут кийим ж. б. даярдалат. А. ч. машина&shy;ларын ж-а жабдууларын (ага кошо түрдүү трак&shy;торлор, топуракты иштетүүчү ж-а жер семирт&shy;кич чачуучу машиналар, эгин жыйноочу ком&shy;байн ж. б.) чыгаруу б-ча И. Европада алдыңкы орундардын бирин ээлейт. О. эле жол куруу тех&shy;никаларын (бульдозер, экскаватор, чаканэкска&shy;ватор, автоматтык жүк жүктөгүч, скепер ж. б.) чыгарат.<br>
Хим. продукциясынын көлөмү б-ча Европада Германия, Франция ж-а Улуу Британиядан кийинки 4-орунду ээлейт. Адистешүүсүнүн не&shy;гизги багыты – хим. була, пластмасса, негизги химия продуктулары (к-та, щёлочь ж. б.) а. ч. химикаттары, лак-боёк буюмдары, тиричилик химиясынын товарлары ж-а косметика кара&shy;жаттары. Жыгач иштетүү ж-а эмерек ө. ж-нын экспорттук мааниси зор. Курулуш материалдар
ө. ж-нда белгилүү И. мрамору (каррара ак мра&shy;мору), имараттарды кооздоочу табигый кап&shy;тама таштар кеңири пайдаланылат; асбест, бентонит, бор казылып алынат. Цемент, кыш, карапа такта, кургак курулуш аралашмала&shy;ры, курулуш химикаттары, желим, карапа ж-а фаянс буюм өндүрүштөрү өнүккөн. Айнек
ө. ж. негизинен чоң айнек идиштерди, идиш&shy;аяктарды, курулуш ж-а автомобиль ө. ж., оп&shy;тика приборлору үчүн айнектер, хрусталь, ай&shy;нек-кебез, айнек-була чыгарууга адистешкен; көркөм айнеги м-н Венециядагы Мурано а. бел&shy;гилүү.<br>
Текстиль ө. ж. импорттук (пахта, жүн, зы&shy;гыр) ж-а жерг. (жибек, жасалма, синтездик ж-а аралаш була) сырьёдон ийрилген жип ж-а кездеме чыгарат. И. үй үчүн текстиль өндүрүшү [ич кийим, шейшеп, парда, ички жасалга (ин&shy;терьер) ж-а эмерек ж. б. үчүн кездемелер] м-н белгилүү. Бир багытта иштеген тех. текстиль (атм. таасирден сактоочу, а. ч-да, курулушта, о. эле медицинада, аскер иштеринде, ө. ж-нда пайдаланылуучу материалдар) өндүрүштөрүнүн мааниси зор. Тигүү ө. ж. аялдардын ж-а эркек&shy;тердин модалуу кийимдерин даярдоого адистеш&shy;кен. Жогорку сапаттагы ж-а «люкс» классын&shy;дагы товарларды даярдоо салты сакталууда. Бул&shy;гаары ж-а бут кийим ө. ж. – өлкөнүн эл ара&shy;лык адистешүүсүнө кирген салттуу тармагы.<br>
Өңдөлгөн тери (уй, чочко, кой, эчкинин) ж-а рептилия терилери кийим (ичик, тон ж. б.), бут кийим, сумка, аксессуарларды, эмерек ж. б. даярдоодо пайдаланылат. И. өңдөлгөн тери тон&shy;ду экспорттоо б-ча дүйнөдө (20%) алдыңкы орун&shy;дардын бирин ээлейт. Теринин 70%и эмерек каптоого, 20%и бут кийим ж-а 10%и кийим тигүүгө жумшалат.<br>
И. – дүйнөгө мода таратуучу ж-а «люкс» клас&shy;сындагы бут кийим тигүүчү башкы өлкө. Бут кийим чыгаруу өлчөмү б-ча (жылына 244 млн жуп жогорку сапаттагы моделдүү булгаары, спорттук, резина ж. б. бут кийимдер) дүйнөдө Кытай, Бразилиядан кийинки 3-орунду ээлейт. Бут кийимдин 80%ке жакыны экспорттолот (243,6 млн жуп, дүйнөлүк экспорттун <sup>1</sup>/ и; 2006). Ошол эле убакта кыйла арзан баадагы бут ки&shy;йимди сырттан (Кытай, Румыния, Вьетнам, Ин&shy;дия, Болгариядан) сатып алат. Эзелтен эле мо&shy;далуу булгаары-галантерия товарларын (сумка,
чемодан, капчык, кемер, булгаарыдан жасалган кеңсе товарлары, кол кап, аксессуарлар) ж-а галстук, о. эле чий калпак, булгаары, кездеме, фетр калпактарын, килем чыгаруу салт бой&shy;дон калган. Оюнчуктарды, балдар үчүн түрдүү буюмдарды, балаты жасалгаларын, күмүш, хрус&shy;таль, фарфор ж-а териден жасалган баалуу бе&shy;лектерди, көркөм гравюра ж. б. чыгаруу өнүк&shy;көн. И. муз. аспаптары (кылдуу ж-а үйлөмө аспаптар, орган, мандолина, гитара, аккардеон) м-н да белгилүү.<br>
Тамак-аш ж-а тамеки ө. ж. – И-нын эконо&shy;микасында машина куруудан кийинки 2-маа&shy;нилүү тармак. Азык-түлүктү (шарап, макарон&shy;дун түрлөрүн, быштак ж-а сүт азыктарын, зай&shy;тун майын, кондитер азыктарын, жашылча ж-а мөмө-жемиш консерваларын) экспорттоочу ири өлкө. Кондитер өндүрүшү шоколад ж-а таты&shy;малдардын түрлөрүн даярдоого адистешкен. Ша&shy;рап жасоо б-ча И. дүйнөдө 1–2-орунду Франция м-н гана бөлүшөт. И. колбаса, ыштап сүрсү&shy;түлгөн ж. б. чүйгүн эт азыктарын даярдоо б-ча Европада маанилүү орунду ээлейт. Жылына 11 млн т ун даярдалат; макарон өндүрүшүнө бай&shy;ланыштуу (150дөн ашык түрү чыгарылып, дүйнөдө 1-орунду ээлейт) ун көп керектелет. Жылына 3,3 млн т жашылча ж-а мөмө-жемиш консерваланат; туздалган помидор, томат пас&shy;талары, мөмө-жемиш консервалары, маринад&shy;далган жашылча, фаршталган зайтун, артишок консервалары чыгарылат. Башка экспорттук продукцияларына – алкаголдук ичимдиктер (вермут, шампан ж. б.), кофе, жыпар жыттуу
өсүмдүктөрдүн негизинде жасалган соустар ж-а
татымалдар, кант, тамеки, пиво, алкоголсуз суу&shy;сундуктар ж. б. кирет.<br>
Өлкөнүн а. ч-нын ИДПдеги үлүшү 1,9%. А. ч.
өндүрүшүнүн көлөмү б-ча И. Европада Франция, Германиядан кийинки 3-орунду ээлейт. Өлкө а. ч. продукциясына ж-а азык-түлүккө болгон муктаждыгынын 86%ин өзү камсыз кылат, кал&shy;ганын Франция, Германия ж-а Нидерланддан импорттойт. Агрардык секторунун өнүгүүсүнүн жалпы деңгээли европ. орт. көрсөткүчтөн төмөн, а. ч. өсүмдүктөрүнүн түшүмдүүлүгү ж-а малынын продукттуулугу б-ча И. Европадагы көп өлкө&shy;лөрдөн артта. А. ч-га жарактуу жеринин жал&shy;пы аянты 17,8 млн <i>га</i> (2005); анын 53%и иште&shy;тилет, 18,8%и шалбаа ж-а жайыт, калганы токой (23%; бийик өскөн дарактар аз, негизи&shy;нен теректүү токой ж-а бадалдар). Иштетилген жердин 75,6%и айдоо, анда тоют өсүмдүктөрү – жүгөрү, арпа, кара буудай, сулуу, буурчак, буу&shy;дай, кант кызылча, күн карама, жүзүм, жашыл-

[[File:ИТАЛИЯ113.png | thumb | Тосканадагы жүзүмзар.]]
ча, мөмө-жемиш бактары өстүрүлөт. Жаан-ча&shy;чыны сезон б-ча кескин өзгөрүп тургандыктан, жери сугатка муктаж. Сугат жеринин аянты 3,97 млн <i>га</i> (2005). А. ч-нын башкы тармагы –
өсүмдүк өстүрүүчүлүк. И. «Европанын багы» деп аталат; ал түрдүү мөмө-жемиштерди (цитрус
өсүмдүктөрүн кошо), жашылча, жүзүм, зайтун, буудай өстүрүүчү ж-а экспорттоочу ири өлкө&shy;лөрдүн бири болуп саналат. Киви (түшүмү б-ча дүйнөдө 1-орунда), шабдалы, нектарин, алму&shy;рут (дүйнөдө Кытайдан кийинки 2-орунда), өрүк (Түркия, Ирандан кийинки 3-орунда), алма (Европада 1-орунда), курма (Европада 1-орунда), гилас, кайналы, анжир ж. б. өстүрүлөт. И. жүзүм жыйноо б-ча (8,6 млн т; а. и. мейиз жүзүмү 1,7 млн т; 2006) дүйнөдө 1-орунда. Жүзүмзар өлкөнүн бардык жеринде таралып, өзгөчө итал. пейзаж&shy;ды жаратат. И. зайтунду чогултуу б-ча (жылы&shy;на 4 млн тдай) дүйнөдө алдыңкы орунда. Маани&shy;лүү экспорттук тармагы – гүл өстүрүү. Башкы дан өсүмдүктөрү – буудай, шалы, жүгөрү, арпа. Мал чарбасынын өнүгүүсүнө Франция, Нидер&shy;ланд ж. б. Европа өлкөлөрүнөн келген арзан баа&shy;дагы продукциялар, о. эле тоют базасынын же&shy;тишсиздиги тоскоолдук кылат. Өлкөнү чулгап турган деңиз жээктери балыкка анча бай эмес.[[Категория:3-том, 607-672 бб]]