ДАРВИНИЗМ
ДАРВИНИЗМ́ЗМЗззЗММ – органикалык дүйнө эволюциясынын Ч. Дарвиндин көз карашынын негизинде түптөлгөн материалисттик теориясы. Эволюциянын реалдуулугун далилдөө м-н эволюция процессинин механизмин түшүндүрөт. Дарвинизмдин пайда болушуна бир катар окумуштуулардын түрлөрдүн өзгөргүчтүгүн (трансформизм) айтып, бирок эволюциянын себебин ж-а механизмин ачалбаган концепциялары түрткү болгон. Ч. Дарвин бул теориянын үстүндө 1837-жылдан баштап эмгектене баштаган. Ал палеонтология, салыштырма анатомия, эмбриология, систематика ж-а геологиянын маалыматтарына таянуу м-н, алардын жетишкендиктерин иш жүзүндө колдонгон. Дарвиндин негизги жоболору 1859-жылы чыккан «Табигый тандалуу жолу менен түрлөрдүн келип чыгышы» же «Жашоо үчүн күрөштө ыӊгайлашкан породалардын сакталышы» деген китебинде жазылган. Англиялык окумуштуу А. Уоллес Ч. Дарвин м-н байланышпай туруп эле анын оюна жакын жыйынтыкка келген. Дарвинизмди өөрчүтүүгө ж-а жайылтууга Т. Гексли («Дарвинизм» терминин сунуш кылган, 1860), Ф. Мюллер ж-а Э. Геккель, А. О. ж-а В. О. Ковалевскийлер, Н. А. ж-а А. Н. Северцовдор, К. А. Тимирязев, И. И. Шмальгаузен ж. б. чоӊ салым кошушкан. 20-кылымдын 20–30-жылдарында Дарвинизм м-н генетиканын жетишкендиктерин бириктирүүчү эволюциянын синтездик теориясы пайда болгон. Дарвинизм боюнча тукум куугучтук, өзгөргүчтүк ж-а табигый тандалуу эволюциянын кыймылдаткыч күчү болуп эсептелет. Адам атайын баалуу өзгөчөлүккө ээ организмди билгичтик м-н тандап алат да, аны сактап калууга, жакшыртууга аракеттенип, андан тукум алат, башкача айтканда жасалма тандоо жүргүзөт. Ал эми табиятта мындай процесс табигый тандалуу жолу аркылуу өтөт да, жаныбар м-н өсүмдүктө пайда болгон тукум куугучтуктун өзгөрүшү табигый тандалуунун таасирине жараша болот. Ч. Дарвин өзгөргүчтүктүн негизги эки түрүн – организмдин тышкы чөйрөнүн таасирине ыӊгайлануу реакциясы жообу б е л г и л ү ү ж-а чөйрөнүн таасиринен пайда болуп, бирок ыӊгайланууга жөндөмсүз б е лг и с и з түрү бар экенин айткан. Дарвин эволюция үчүн негизги материал белгисиз өзгөргүчтүк деп эсептеген. Кийинки биологдор да эволюциянын негизги материалы белгисиз (тукум куугучтук) өзгөргүчтүк экенин аргындаштыруунун натыйжасында пайда болгон мутация ж-а анын комбинацияларынын негизинде аныкташкан. Организмдин айлана-чөйрө м-н өз ара аракети жашоо үчүн күрөш болуп эсептелет. Дарвиндин эӊ негизги илимий табылгасы – эволюциянын кыймылдаткыч күчүн аныктагандыгында. Бул табылга биология илими тарабынан тереӊделип ж-а толукталып, азыркы дарвинизмдин негизин түзөт.
Ад.: Шмальгаузен И. И. Проблемы дарвинизма. Л., 1969; Пирманад А. А. Дарвинизм. М., 1978 Б. Бегалиева.