ВЕНД СИСТЕМАСЫ

ВЕНД СИСТЕМАСЫ , в е н д м е з г и л и (байыркы славян урууларынын атынан) – протерозойдун эӊ үстүнкү стратиграфиялык бөлүмү, рифейден кийин, кембрийдин башталышына туура келет. Венд системасын түзгөн чөкмөлөрдүн пайда болуусунун убактылуу чеги радиологиялык ыкма менен аныкталат (600–535 млн жылдар аралыгында). Жалпысынан венд мезгили 65 млн жылга созулган. Алгач 1952-жылы Б. С. Соколов Балтика бою аймагынан Чыгыш Европа платформасынын батышында кембрийге чейинки терригендик курамдагы чөкмө тектердин комплекси катары өзүнчө бөлгөн. Россиянын европалык бөлүгүндө Венд системасы 2 бөлүмгө (жогорку жана төмөнкү) жана 4 горизонтко же яруска (астынан үстүн карай) бөлүнөт: лапландия (континенттик мөӊгү чөкмөлөрү – тиллиттер жана маринагляциалдык чөгүндүлөр), редкин, котлин жана ровно (курамында кумдук, алевролит жана аргилиттер басымдуу; редкин горизонту – жанар тоо күлүнүн бир нече катмарын камтыйт). Системанын бөлүкчөлөрүнө мезгилдин бөлүктөрү, мисалы, бөлүмгө – доор (алгачкы венд жана соӊку венд), горизонтко (яруска) – кылым туура келет. Лапландия горизонтунун чөгүндүлөрү негизинен платформанын соӊку кембрийге чейинки авлакогендеринде топтолгон. Венд системасынын үстүнкү бөлүгүнүн горизонттору (редкин, котлин жана ровно) кратондун кеӊири аймагында таралып, рифей чөгүндүлөрүн, ошондой эле архей менен алгачкы протерозой фундаментинин кристаллдуу тектерин жаап жатат. Венд мезгилинде көп клеткалуу скелетсиз организмдер (эдиакария) фаунасы, ошондой эле моллюскага жана муунак буттууларга окшоштор өнүккөн. Тайыз деӊиз түбүн айрым кыймылдуу жана бир жерди жердеген организмдер мекендеп, алар алп мүчөлүү (кээ бирининин узундугу 1 мден ашкан) болушкан. Вендотенид жана эдиакария фитопланктондору негизинен муздак суу бассейндеринде жашаган. Жылуу суу бассейндеринде (карбонаттуу) цианобактерия түркүмдөрү басымдуулук кылган. Вендде минералдык скелеттеги организмдер, негизинен ичеги көӊдөйлүүлөр (карбонат скелетүү майда полиптер) пайда болгон. Венд мезгилинин аягында организмдер (негизинен эдиакариялар) катуу сууктан жана байкоӊур муз каптоосунун натыйжасында тайыз бассейндердин аянтынын кичирейишинен жок болгон. Венд системасына стратиграфиялык Чыгыш Сибирь юдома сериясы, Түштүк Кытай синий сериясы, Түштүк Африкадагы Нама сериясы (Намибияда), Канададагы Консепшен тобу (Ньюфаундленддеги Авалон жарым аралы), Британ аралындагы чарнок сериясы жана Түштүк Австралиядагы эдиакария системасы кирет. Венддин башталышында түштүк Жарым шардагы платформалар (Түштүк Америка, Африка-Арабия, Индстан, Австралия, Антарктида) Гондвана суперконтинентинин курамында болгон. Гондва менен түндүк жарым шардагы платформалардын (Түндүк Америка, Чыгыш Европа, Сибирь) кыска убакытка биригишинен венд суперконтинети – Паннотия пайда болгон (аны 1995-ж. америкалык геолог С. Пауэлло өзүнчө бөлгөн). Паннотиянын бөлүнүп бузулуусунан Гондвана түндүк платформалардан ажырап, палеозойдун башталышында анын фундаменти биротоло Венд мезгилинде климат кыйла муздап, эки жолу [лапландия же варангер (венддин башталышы) жана байкоӊур (венддин аягы)] муз каптаган. Жер шарында соӊку рифейдин аягында байкал бүктөлүүсүнө дуушарланган жерлерде Чыгыш Европа, Сибирь платформанын чет жакаларындагы тоо этектериндеги ийилүүлөрдө жана тоо аралык ойдуӊдарда моласстар топтолгон. Венд системасынын катмарлары менен Урал-Охота кыймылдуу алкагындагы, Түштүк Кытай платформасындагы, (Азия фосфориттүү провинциясы) байыркы фосфорит кендери, ошондой эле Сибирь (Лена-Тунгуска нефть-газ провинциясы), Чыгыш Европа, Баренц-Печора, Кытай-Корей, Түндүк жана Түштүк Америка, Африка платформасындагы нефть жана күйүүчү газ кендери байланыштуу. Теӊир тоодогу мурсаш жана жетим тоо сериялары Венд системасына туура келиши мүмкүн. Жетим сериясынын курамында Жетим темир бассейни жана Кум-Төр алтындуу кырчоосу жатат.

Ад.: Вендская система: Историко-геологическое и палеонтологическое обоснование. М., 1985. Т. 1: Палеонология. Т. 2: Стратиграфия и геологические процессы; Соколов Б. С. Очерки становления венда. М., 1998. Сагындыков К. С., Судоргин А. А. Жетимский Железорудный бассейн Тянь-Шаня. Ф., 1984.