ГРУЗИНДЕР

ГРУЗИНДЕР (өздөрүн картвели деп аташат) – эл, Грузиянын негизги калкы. Россия, Азербайжан, Украина, Казакстан, Түркия, Иранда да жашашат. Жалпы саны 3766 миң киши, анын 3224,5 миӊи Грузияда (2014). Картвел тилдер тобунун грузин тилинде сүйлөшөт. Грузиндердин курамына Батыш Грузияда – ажар, гурий, имеретин, лечхум, рачиндер; Чыгыш Грузияда – картли, кахетин, мохев, мтиул, пшав, тушин, хевсурлар; Түштүк Грузияда – жавах, месхилер; ошондой эле Грузиянын чет жакаларында – ингилойлор (Азербайжан), ферейдандар (Иран 17-кылымдын башында Шах Аббас тарабынан көчүрүлгөн Грузиндердин тукумдары), имерхевдер (Түркия) ж. б. субэтностук топтор кирет. Ошого байланыштуу грузин тили 17 диалектиге бөлүнөт. Дини – провославие, католик ж-а мусулман-сунниттер да бар. Грузиндер – Закавказьенин байыркы калкы. Байыркы Чыгыш ж-а антикалык булактарда байыркы грузин-мушк, тубал, халиб, гениох, мисимиан ж-а колх уруулары белгилүү болгон. Грузин элинин этностук негизи Кавказдын түштүк-батышы ж-а түштүк-чыгышында жашаган карт, мегрел-чан, сван урууларынын биригүүсүнөн түзүлгөн. Б. з. ч. 2-кылымдын аягы – 1-кылымдын башында бул аймакта уруу союздары (Диаохо, Колхи, Саспер) ж-а б. з. ч. 6-кылымда чыгышта ж-а түштүк чыгышта алгачкы мамлекети пайда болгон. Кара деӊиз жээгинде Колхида падышалыгы, б. з. ч. 4-кылымда Чыгыш Грузияда Картли падышалыгы (антикалык булактарда – Иберия), кийинчерээк Лаз пады-

шалыгы түзүлгөн. Бул мезгилде Грузин этносу калыптанып, маданияты өнүгүп, христиан дини кабыл алынган. 6–10-кылымдарда грузин тили бир тилге биригип, жазуусу пайда болгон. 13-кылымда монгол-татарлардын басып алуулары мамлекеттин начарлашына ж-а өз алдынча падышалыкка ж-а княздыкка бөлүнүшүнө алып келген. 16–17-кылымдарда Осмон түрктөрүнүн ж-а Иран Сефевиддеринин агрессиясы абалды ого бетер оордоткон. 16–17-кылымдарда Грузиянын түш.-батышындагы Лазика, Ажария, Месхет-Жавахети аймактарын Түркия басып алып, жергиликтүү грузин элдерин күч м-н исламдаштыруу ж-а түрктөштүрүү процесси башталган. 1801-жылы Грузия падышалыгы жоюлуп, Чыгыш Грузия (1811-жылы Батыш Грузия) Россия империясынын курамына кирди. 19-кылымдын 70-жылдарынын аягында орус-түрк согушунан кийин айрым тарыхый облустар – Месхет-Жавахети ж-а Ажария Грузияга кошулган. Негизинен дыйканчылык, мал чарбачылык, жүзүмчүлүк, бакчачылык м-н кесиптенишет. Грузияда турак жай салуу салты ар түрдүү. Тоолуу жерлерде таш үйлөр короолору м-н бир чатыр астында, ал эми түздүктүү жерлерде (Чыгыш Грузия) короолору бөлөк, жанына марани (шарап сактоочу бөлмө) салынат. Айрым жерлерде таштан ж-а кыштан курулган, 2–4 кабаттуу чардахиани сахли, калонани сахли, бир кабаттуу мицурис сахли деп аталган ж-а жыгачтан салынган үйлөр да бар. Ар бир грузин үйүндө ачык очогу болгон. Эркектер көйнөк (перанги), штан (нипхаби, шарвали), чоха (сырт кийим) ж-а бешмант (ахалухи), кышкысын кыска тон, бурка, башына кийизден жасалган баш кийим, папах, башлык, папанак кийип, белине кездеме же булгаары белбоо курчанышкан. Аялдары көйнөк (перанги), узун ыштан, узун көйнөк кийип, белине белбоо байланат. Тамак-ашы – негизинен сүт, дан, эт азыктары ж-а жашылча-жемиштер.