БИШКЕК

БИШКЕК (1926-жылга чейин П и ш п е к, 1926–91-жылдары Ф р у н з е) – шаар, Кыргыз Республикасынын саясий, экономикалык, илимий жана маданий борбору; транспорттук башкы түйүн. Аянты 12,7 миӊ га. Калкы 1,1 млн (2020).

Бишкек шаарында 4 административдик-аймактык бирдик – Биринчи Май, Ленин, Октябрь, Свердлов райондору, Чоӊ-Арык айылдары курамында (8,2 миӊ адам) жана Орто-Сай айылдары (4,5 миӊ адам) бар.
Табияты: Шаар Кыргыз Ала-Тоосунун этегинде, Чүй өрөөнүнүн борбордук бөлүгүндө, Аламүдүн жана Ала-Арча сууларынын шилендиси пайда кылган жантайыӊкы түздүктөн орун алган. Деӊиз деӊгээлинен 750–900 м бийиктикте жайгашкан. Лёсс сымал кыртыш каптаган түздүк бара-бара түндүктү карай

жантайып, Чүй дарыясынын жайылмасына кошулат. Бишкек тушта Чүй дарыясынын нугу Чүй өрөөнүнүн түндүк жагына карай четтеп, шаардан 20 кмдей аралыктан өтөт. Чүй өрөөнүнүн Бишкек шаары туштагы жазылыгы 60 кмдей. Чүй өрөөнүнүн Бишкек шаары жайгашкан борбордук бөлүгү г е о л о г и я л ы к с т р у к т у р а с ы боюнча кеӊдикке жакын багытта созулуп жаткан асимметриялык мегасинклиналь. Шаардын азыркы чеги Чүй синеклизасынын Бишкек ийилүүсү деп аталган түштүк бөлүгүнө дал келет. Ийилүү палеоген-неогенде пайда болгон чөкмө-тектер менен толгон. Алар палеозой фундаментинин үстүндө жатат. Палеозой тоо тек катмарлары 5000 мден ашык тереӊдикте (геофизикалык маалыматтар боюнча) жатып, негизинен гнейс, кристаллдык сланец жана акиташ тегинен, ошондой эле эффузия тоо тектеринен турат. Үстүндөгү палеоген неоген тоо тек катмарларынын жалпы калыӊдыгы 4,5–5,0 км. Аларды төртүнчүлүк мезгилде пайда болгон борпоӊ тоо тектердин калыӊ кабаты жаап жатат. Алар кой таштардан, арасында кум-шагыл ширелген майда жумуру таштардан, ар кандай бүртүктөгү кумдардын жана кумдуу чопонун кабатчалары менен топторунан түзүлгөн аллювий-пролювий чөкмө тоо тектерден турат. Сейсмдик райондоштуруунун маалыматы боюнча шаар аймагы 9 баллдуу зонада жайгашкан. Шаардын аймагындагы 4 жерден 1500–2000 м тереӊдиктен бургулоо көзөнөгү аркылуу минералдуу ысык суу чыгарылган. Курамы хлорид-натрий кальцийлүү. Дарылык касиети бар. Муун, тери, ичеги-карын оорууларын дарылоодо пайдаланса болот. Бишкек шаары мелүүн алкактагы континенттик к л и м а т т у у аймактын түштүк чегинде жайгашкан. Бир жылда орто эсеп менен 322 күн (2000 саат) бою күн тиет. Күн эӊ көп тийген ай июль (332 саат), эӊ аз тийгени декабрь (126 саат). Абанын жылдык орточо темппературасы 10,2°С, январдыкы – 4,6°С, июлдуку – 24,5°С. 1930-жылы декабрда эӊ төмөнкү темппература (–38°С), 1983-жылы июлда эӊ жогорку темппература (43°С) катталган. Шаардын түштүк бөлүгү түндүк бөлүгүнөн 1–2°Сге жылуураак. Үшүк жүрүү жазында апрелдин ортосунда токтоп, күзүндө октябрдын ортосунан башталат. Бирок бул мөөнөттөр өзгөрүп да кетиши мүмкүн. Шаарда нымдын негизги булагы – деӊиз менен океандан алыс жайгашкандыктан, жаан-чачын аз болот. Жылдык жаан-чачындын орточо өлчөмү 409 мм. Көбү март – июль, жылдын кургакчыл мезгили (11%) июль – сентябрь айларына туура келет. Кар декабрдын ортосунан февралдын аягына чейин жатат. Жаан-чачындуу кыштагы кардын орточо калыӊдыгы 13 см, аз түшкөндөгү орточо калыӊдыгы 3–7 см. Бишкектин климатына тоо-өрөөн желаргысы мүнөздүү. Анын ылдамдыгы 2–3 м/секдан ашпайт. Ылдамдыгы 15 м/секга жеткен шамал негизинен батыштан согот жана жылына орто эсеп менен 30дай жолу болот. Жылдын суук мезгилинде жылына орто эсеп менен 30–40 күн шаарды жөө туман жана мунарык басып турат. Бишкек шаарынын негизги с у у а р т е р и я л а р ы мурда Ала-Арча жана Аламүдүн суулары болгон. Алар Бишкектин аймагында тармактанган нуктар менен түштүктөн түндүктү карай аккан. Шаар курулушунун кеӊири кулач жайышына байланыштуу алардын көптөгөн салаалары эки гана нукка бириктирилген. Суу агымын жөнгө салуу үчүн Бишкектин түштүк тарабындагы тоо этектеринде курулган суу сактагычтар жана көптөгөн сугат каналдары аркылуу шаар айланасындагы чарбалардын жерлерин жана шаар аймагын сугарууга пайдаланылат. Бишкектин ирригация системасына шаар аркылуу ар тарапка салынган арыктар менен каналдар тармагы кирет. Шаар аркылуу Батыш жана Түштүк Чоӊ Чүй каналдары өтөт. Бишкектен түндүгүрөөктө Төмөнкү Ала-Арча суу сактагычы жайгашкан: бир бөлүгү шаардын аймагына кирет. Кара-Жыгач багында жана Бишкек Эркин экономикалык зонасынын аймагында көлмөлөр бар. Шаардын түштүк бөлүгүнө түндүктүн кадимки боз топурагы мүнөздүү, түндүк (төмөнкү) бөлүгүн боз шалбаа, шалбаа жана шалбаалуу-саздак топурактары каптап жатат. Табигый өсүмдүктөр шаардын чет-жакасындагы бош жерлерге гана мүнөздүү. Шаардын түндүк бөлүгүнүн өсүмдүк эгилбеген бош жерлеринде камыш, жекен, ыраӊ чөп, көлмө жана суу жээктеринде жапайы тал, терек, сейрек жийде кезигет. Шаардын түштүк жагында тоо этектеринин адырларында кургакчыл жерге мүнөздүү өсүмдүктөр басымдуулук кылат. Адырлардын төмөнкү бөлүктөрүн эфемер-шыбактуу жарым чөл ээлейт.
Калкы. Шаар калкынын саны 1999-жылы марттагы эл каттоо боюнча 762,3 миӊ адам болуп, республикадагы калктын 15,8%ин түзгөн. Шаарда 1940-жылы 104,5 миӊ калк жашаса, 1950-жылы 218,0 миӊ, 1979-жылы 535,5 миӊ, 1989-жылы 619,9 миӊ калк болгон. 2005-жылы 896,3 миӊ калк жашап, анын 99,4% шаарда, 0,6% шаардын чет-жакасындагы Орто-Сай айылында жашайт. Эркектер жалпы калктын 47,9%ин, аялдар 52,1%ин түзөт. 2004-жылы үйлөнгөндөрдүн саны 4403 же болбосо 1000 кишиге эсептегенде 5,3; ажырашкандар 1724 же 1000

Шаардын борбордук бөлүгү.

кишиге эсептегенде 2,1 адамды түзгөн. 2005-жылы Бишкек шаардык кеӊеши боюнча 1000 адамга төрөлгөндөрдүн саны 18,0; өлгөндөрдүн саны 7,4; табигый өсүш 10,6 миӊди түзүп, төрөлгөн 1000 баланын (1 жашка чейинки) 29,6сы өлүмгө дуушар болгон. 2003-жылы шаар боюнча жалпы калктын 23,0% эмгек жашына жете электер, 66,9% эмгекке жарамдуу, 10,1% улуу муундагы адамдар.
Тарыхы. Азыркы шаардын аймагына адамдар эӊ байыркы заманда эле отурукташкан. Аламүдүн ГЭСтеринин жанынан табылган таш эмгек куралдары Бишкектин айланасында алгачкы адамдар б. з. ч. 5–4-миӊ жылдыктарда жашагандыгын далилдейт.
Темир доорунун башталышы менен Кыргызстан аймагында сак (б. з. ч. 7–3-кылымдар) жана усун (б. з. ч. 3-кылым – б. з. 5-кылым) уруу союздары түзүлгөн. Бул уруу союздары Аламүдүн, Ала-Ача сууларын бойлото да отурукташкан. Буга кийинки мезгилге чейин сакталып калган дөбө-мүрзөлөр далил болот. Орто кылымда Аламүдүн жана Ала-Арча сууларынын алабын көчмөн жана отурукташып дыйканчылык кылган түрк уруулары мекендеген. Орто кылымдагы эӊ ири шаарлардын бири азыркы Бишкек шаар чалдыбары (7–12-кылымдар) болгон. Татаал планда салынып, бекем чеп курулмаларынан турган бул шаар 25–30 км²дей аянтты ээлеген (Бишкек-1 бекетинин жана мурунку Ключевой, Кызыл-Аскер айылдарынын аймагы). Кийин «Темир усталар чеби» аталып калган дагы бир байыркы чоӊ шаар (8–13-кылымдар) азыркы Абдумомунов жана Орозбеков көчөлөрүнүн, Кара-Жыгач багы менен Аламүдүн суусунун ортосунда жайгашкан. Шаардын борбору кокондуктардын мурдагы чеби Бишкек чебинин аймагында (Аламүдүн суусунун сол жээги, кийин «Темир усталар чеби» деп аталып калган шаар чалдыбарынын орду) жайгашкан. Шаар 8-кылымдан 15-кылымдын башына чейин өнүгүп, монголдордун жапырыгында бүлгүнгө учураган жана бир аз убакыттан кийин кайта жанданып, тиричилик 18-кылымга чейин созулган. Андан кийин шаар биротоло ээн калган. Айрым маалыматтар боюнча 18-кылымда солто уруусунан чыккан Бишкек аттуу адам ушул чөйрөнү жердеп, журтун душмандан коргоп турган. 19-кылымдын башында кыргыз феодалдарынын өз ара чатагынан пайдаланган Кокон хандыгы Чүй өрөөнүн басып алып, жергиликтүү элди башкарып туруу үчүн бир катар чеп курдурган. Кокондуктардын негизги чыӊдоолорунун бири катары Чүй өрөөнүнүн борбордук бөлүгүндө курулган чеп – Бишкек чеби аталган (бул аталышты колониячылар Пишпек деп бурмалап, өзгөртүп айтышкан). Бул чеп Аламүдүн суусунун батыш жагында азыркы «Темир усталар чебинин» ордундагы 6 га жерди ээлеген. Борбор Азияны ээлеп алууга умтулган Россия аскерлери 1860-жылы 4-сентябрда Бишкек чебин убактылуу басып алган. Бирок алар кетери менен мында кокондуктардын бийлиги кайра орногон. 1862-жылы сентябрда падыша аскерлери Байтик башында турган кыргыздардын жардамы менен чепти 2-ирет ээлеп, аны биротоло талкалаган. 1864-жылы анын урандысынын жанында казак орустардын бекети, ага удаа чакан базар, 1887-жылы ат-почта бекети курулган. 1868–70-жылдары шаардын азыркы чегинде орус келгиндери Аламүдүн жана Бишкек айылдарын негиздешкен. 1865-жылга чейин чүйлүк кыргыздар административдик жактан Ала-Тоо округунун (борбору – Верный шаары) начальнигине баш ийген, 1865–67-жылдарда Түркстан облусуна, кийин Токмок уездинин курамында Жети-Суу облусуна кирген. 1878-жылы 29-апрелде уездин борбору Токмоктон Бишкекке көчүрүлүп, ага шаар статусу берилген. Шаар калкынын саны 1913-жылы 18 468ге жеткен.
Бишкекте кустардык-өнөр жайлык мүнөздөгү алгачкы ишканалар, анын ичинде тегирмендер 19-кылымдын 2-жарымында пайда болгон. 1883-жылы булгаары заводу, 1885-жылы сыр-быштак жасоо ишканасы иштей баштаган. Ошондой болсо да шаарда өнөр жайга караганда базардык-стационардык типтеги соода тезирээк өнүккөн. 1878-жылы алгачкы чакан оорукана менен дарыкана ачылган. 1879-жылы приходдук бир класстуу окуу жай, кийин башка окуу жайлар ачылган. 1916-жылы жайында Бишкек уездинин көп бөлүгүн улуттук-боштондук көтөрүлүш каптаган. Россияда Февраль буржуазиялык-демократиялык революциясы жеӊгенден кийин, 1917-жылы мартта Бишкек солдат жана жумушчу депутаттар совети уюшулуп, анда чечүүчү позицияны Убактылуу өкмөттү колдогон меньшевиктер менен эсерлер ээлеп алышкан. 1918-жылы 7-январда Бишкектеги жана уездеги бийлик иш жүзүндө большевиктердин колуна өткөн. 1924-жылы 14-октябрдан Бишкек – Кара Кыргыз АОсунун (1925-жылы 25-майдан Кыргыз АОсу), 1926-жылы 1-февралдан Кыргыз АССРинин борбору, 1926-жылы 12-майдан Фрунзе деп аталган. 1936-жылы 5-декабрдан Фрунзе – Кыргыз ССРинин борбору (1991-жылдан Бишкек аталып, эгемендүү Кыргыз Республикасынын борбору), 1938-жылы Бишкекте 3 административдик район Пролетар (азыркы Ленин), Биринчи Май, Свердлов райондору түзүлгөн. 1961-жылы шаарга Кызыл аскер, Привокзальный (Попеновка), Төкөлдөш айылдары, Аламүдүн, Көк-Жар айылдарынын бир бөлүгү, 1984-жылы Чоӊ-Арык, Орто-Сай айылдары кошулган. 1974-жылы жаӊы административдик район Октябрь району түзүлгөн. Кеӊеш доорунда Бишкек шаарынын саясий-коомдук, социалдык-экономикалык жана маданий турмушунда зор өзгөрүүлөр болду. 1924-жылы алгачкы кыргыз гезити «Эркин Тоо» чыккан. 1926-жылы мамлекеттик басмакана менен музей түзүлгөн. 1932-жылы педагогика, 1938-жылы зооветеринария, 1939-жылы медицина институттары ачылган. Ошол эле жылдары алгачкы ири өнөр жай ишканалары курулган. Бишкекке Улуу Ата Мекендик согуш жылдарында Украинадан, Россиядан бир катар өнөр жай ишканалары көчүрүлүп келинген.
Азыркы учурда рынок экономикасына багыт алуунун натыйжасында шаардагы өнөр жай ишканаларынын, соода мекемелеринин ж. б-дын бир катары менчиктин түрдүү формаларына өтүүдө. Көз каранды эмес мамлекеттин борбору катары Бишкекте бир катар чет өлкөлөрдүн элчиликтери жана эл аралык уюмдардын өкүлчүлүктөрү ачылып, Кыргызстандын дүйнө элдери менен байланышы кеӊейүүдө.
Экономикасы. Бишкек шаары – экономикалык жана социалдык жактан жогору деӊгээлде өнүккөн, саясий жактан Кыргыз Республикасынын борбору катары өзгөчөлөнгөн регион. Шаарда өнөр жай, транспорт, байланыш, курулуш жана элди социалдык жактан тейлеген соода, илим, билим берүү, саламаттыкты сактоо ж. б. тармактар өнүккөн. Кийинки жылдары, Кыргызстанда жана анын региондорунда өндүрүштү рыноктук шартка ылайыкташтыруу максатында, чарбанын бардык тармактарында экономикалык реформа жүргүзүү башталган. Натыйжада, өндүрүшкө структуралык өзгөрүүлөр киргизилип, менчиктин ар түрдүү формасындагы ишканалар көбөйдү. Өндүрүштү базар экономикасынын шартына ылайыкташтыруунун натыйжасында шаардын өнөр жайында дагы эӊ ири структуралык өзгөрүүлөр болду. Өндүргөн продукциялары рыногун жоготуп, сатылбай калган өнөр жай ишканалары, айрыкча Бишкектеги машина куруу тармагынын ири ишканаларынын өндүрүшү токтотулду же аларды башка өтүмдүү буюмдарды жасоого толук кайра курууга туура келди. Кээ бир ишканалар жарым жартылай иштеп калышты. Ошого байланыштуу Бишкек шаарынын өнөр жай өндүрүшү 1991–95-жылдары 4 эсеге төмөндөгөн. Шаарда 1991-жылы чөп таӊгактоочу машина жасоо 20 миӊ даанага жетсе, 1996-жылы анын 200ү араӊ чыгарылган. Электр машиналар 1125тен 64кө, металлды кесүүчү станоктор 1146дан 27ге, токулган кийимдер 16 млн даанадан 1,4 млн даанага, бут кийимдер 3,5 млн жуптан 380 миӊ жупка чейин кыскарган. Ошондуктан, өнөр жай өндүргөн продукциянын көлөмү боюнча Бишкектин республикадагы үлүшү 1991-жылы 31,0%тен, 1996-жылы 20,7%ке чейин азайган. Ал эми, 1996-жылы шаардын өнөр жай өндүрүшүндөгү төмөндөө токтолуп, кайра жогорулоого багыт алды. 1995-жылга салыштырганда бир жылдык өсүш продукциянын көлөмү боюнча 3,0%ти түзсө, 2005-жылы 2004-жылга салыштырганда 2,5%ке өскөн.
Жогоруда белгиленген өзгөрүүлөргө карабастан, Бишкек шаары дагы эле республиканын эӊ ири өнөр жай түйүнү катары белгилүү. 2005-жылы Бишкекте 1051 ишкана (анын ичинде 109 орто жана ири ишканалары) иштеп, Кыргызстандын өнөр жайынын 24,3%ин же 12110,9 млн сомдук продукциясын өндүргөн. Анын ичинен кеӊири керектелүүчү товарлардын үлүшү шаардын өнөр жайы өндүргөн продукциянын 68,3%ин түзгөн. Шаарда өнөр

жай өндүрүшүнүн бардык тармактары бар. Алардын ичинен негизгилери машина куруу жана металл иштетүү (2002-жылы 858,5 млн сомдук продукция чыгарган), жеӊил (159,3 млн), тамак-аш (1838,3 млн) өнөр жайлары жана электр энергетика (2797,5 млн сом) негизги орунду ээлеп, алар 2002-жылы жалпы өнөр жайдын 90%ке жакын продукциясын өндүргөн. Ушул тармактардын республикадагы үлүшү дагы жогору. 2000-жылы шаардын машина куруу өнөр жайы республиканын ушул тармагы өндүргөн продукциянын 21,0%ин, тамак-аш 33,9%ин жана жеӊил өнөр жайы 23,5%ин чыгарган. Бишкектин ири өнөр жай ишканалары: ЖЭБ (2002-жылы 324,9 млн сомдук продукция өндүргөн), «РЕЕМТСМА – Кыргызстан» АК (818,9 млн), Камволдук-нооту (49,1 млн), «Кока-Кола – Бишкек – Ботлерс» ишканасы (191,2 миӊ), «Бишкек дан-азык» (86,3 млн); Бишкек машина куруу заводу (63,5 млн), «Бишкексүт» (251,4 млн), «Таттуу» (29,0 млн), «Кыргызшампаны» (38,5 млн), «Автомаш-Радиатор» (180,0 млн), «Электротехник» (63,2 млн), «Байпак» (9,0 млн), «Таш-Темир» (19,4 млн), «Булгаары» биргелешкен ишканасы (21,8 млн), «Кыргызмебель» (29,6 млн) акционердик коомдору ж. б. Өнөр жайдын негизги продукциялары: электрэнергия (2004-ж. 967,7 млн кВт·с), автомобиль

радиаторлору (171,4 даана), мебелдер (200,3 млн сом), бетондон жасалган курама курулуш конструкциялары (36,1 миӊ т), кыш жана плита материалдары (17,3 млн даана), токулган кийим (15,6 миӊ даана), жүн кездемелери (374 миӊ м³), байпактар (72,8 миӊ жуп), бут кийимдер (13,8 миӊ жуп), сүт (7,4 миӊ т), пиво (7329,3 миӊ дикалитр), шампан (154,0 миӊ декалитр), коньяк (282,9 миӊ декалитр), сигарет жана папиростор (3169,8 даана), ун (33,6 миӊ т), нан азыктары (41,3 миӊ т), чай (2,7 миӊ т) ж. б. Көпчүлүгү, айрыкча машина куруу жана жеӊил өнөр жай тармактарынын продукциялары чет өлкөлөргө сатылып, алар менен экономикалык байланыш түзүүдө жана республиканын өнүгүшүндө Бишкек шаарынын мааниси зор. Экспортко сатылган продукциялардын көлөмү 2004-жылы 477,7 млн АКШнын долларын (республинын экспортунун 66,5%ин) түзүп, региондордун ичинен биринчи орунда болгон. Ошол эле мезгилде башка өлкөлөрдөн сатып алынган калк кеӊири керектөөчү продукциялардын, б. а. импорттук көлөмү 617,7 млн долларга жетип, импорттун 65,6%ин түзгөн. Натыйжада, Бишкек шаарынын өзүнүн бюджетин өзү толук каражаттоо менен республиканын бюджетин толуктоодо зор салымы бар. Башка региондордон айырмаланып, шаардын калкына социалдык жактан берилүүчү төлөмдөрдү жергиликтүү бюджеттин эсебинен шаар өзү камсыз кылат.
Бишкек өлкөдөгү эӊ ири жолдор тоому. Эӊ ири автомагистралдары: Бишкек – Ош, Бишкек – Балыкчы – Нарын – Торугарт – Кашкар (Кытай), Бишкек – Балыкчы – Каракол, Бишкек – Алматы (Казакстан), Бишкек – Кара-Балта – Тараз (Казакстан) – Ташкен (Өзбекстан) ж. б. Чалдыбар бекетинен Балыкчыга чейин кеткен темир жолу Бишкек шаары аркылуу өтөт. Шаардын ортосунда жүргүнчүлөрдүн темир жол бекети, батыш жана чыгыш четинде «Бишкек» жана «Аламүдүн» жүк түшүрүп, жөнөтүп туруучу темир жол бекеттери бар. 2004-жылы Темир жол транспорту менен 1230,8 миӊ т жүк жана 240,5 миӊ жүргүнчү ташылган.
Бишкек шаарынын түндүк тарабынан 30 км аралыкта Борбордук Азиядагы ири аэропорттордун бири «Манас» аэропорту жайгашкан. Бул аэропорт шаарды, ошондой эле Чүй облусунун чет өлкөлөр жана республиканын дээрлик бардык региондору менен аба жолдору аркылуу байланыштырат. 2004-жылы Бишкек шаарынын аба жолдору менен 218,5 миӊ жүргүнчү ташылган.
Шаарда 2 автобекет (Чыгыш жана Батыш) иштеп, 24 автотранспорттук, 1 троллейбустук мекемелерде 2,5 миӊ автобус (анын ичинен жеке менчик 705), 51 миӊге жакын жеӊил машина (анын ичинен 48,5 миӊи жеке менчикте), 200 троллейбус болгон. 2004-жылы автотранспорт менен 5,0 млн т жүк, 74,5 млн жүргүнчү, троллейбус менен 31,7 млн жүргүнчү ташылган.
Бишкекте калкты соода жана тиричилик жактан тейлөөчү тармактардын өнүгүү деӊгээли дагы республиканын орточо көрсөткүчүнөн бир кыйла жогору. 2004-жылы шаарда товарларды соодалап жүргүзүүнүн көлөмү 40,3 млрд сом, калкты тейлөөнүн көлөмү 7,2 млрд сом, анын ичинен калкты тиричилик жактан тейлөөнүн көлөмү 625,7 млн сомго жеткен. Башкача айтканда республиканын орточо көрсөткүчүнө салыштырганда Бишкекте соода жүргүзүүнүн көлөмүн адамдын санына эсептегенде 1,6 эсеге, ал эми калкты тиричилик жактан тейлөөнүн көлөмү 5,0 эсеге жогору болгон.
1995-жылы Бишкек шаарында Эркин экономикалык Аймак (ЭЭА) түзүлгөн. Анын курамына шаардын «Манас» аэропорту, Өкмөттүн алдындагы Улуттук көргөзмө борборунун жери, илгертен «Ак-Чий» деп аталып келген Чүй облусунун Аламүдүн районундагы азыркы Мрамор айылынын чет жакасындагы жерлер кирет. «Бишкек» ЭЭАдин жалпы аянты 489 га. 2002-жылдын башталышында «Бишкек» ЭЭАда 412 ишкана катталып, анын 172си иштеген.

А. Малдыбаев атындагы Кыргыз улуттук академиялык опера ж-а балет театры.

Архитектурасы. Анын көп кылымдык тарыхын жана азыркы маданияттын архитектуралык курулушусуз элестетүү мүмкүн эмес. Кыргызстандын аймагында үч миӊ жыл илгери эле курулуш иштери жүргөн. Байыркы ж-а орто кылымдагы чеберлердин колунан жасалган курулуштар түрдүү жагдайларга байланыштуу талкаланып жок болгон. 13-кылымдан ири имараттарды куруу башталган. Кыргызстанда атайын билимдүү архитекторлордун, инженер-куруучу адистердин жоктугунан көп шаар-кыштактар бир типте, көрксүз курулган. Чийки кыштын ордуна бышкан кыш жасай баштоо эки-үч кабат үйлөрдү курууга мүмкүндүк берген. 1928-жылы Фрунзеде Кыргыз АССР Эл комиссарлар советинин имараты (арх. Зенков) улуттук колоритти эске алуу м-н курулган туӊгуч административдик имарат болуп эсептелген. Андан кийин Кыргыз педагогикалык институту (1932),

муз. мектеп (1935), Өкмөт үйү (1936) ж. б. курулган. Архитектура ж-а шаар курулушунун экинчи этабы 1930-жылдын аягында башталган. Бул жылдарда Москвадан, Ленинграддан жиберилген орус архитекторлору иштешкен. Кыргыз улутунан кадрларды даярдоо үчүн жогорку архитектуралык курулуш окуу жайы болгон эмес. 1939-жылы Кыргыз ССР Эл комиссарлар совети туӊгуч шаар куруу документин – Фрунзе шаарын өнүктүрүүнүн ж-а кайра конструкциялоонун генералдык схемасын (архитектор И. Смирнов) бекиткен. Анын негизинде Жаш Гвардия, Правда көчөлөрү боюнча жаӊы бульварлар, Кара-Жыгач багында борбордук маданий ж-а эс алуу паркы, мурдагы Өкмөт үйүнүн маӊдайында гүлбак, ботаникалык бак, шаар багы (азыркы Панфилов атындагы парк) курулду. Ленин (азыркы Чүй) ж-а Пионер (азыркы Токтогул) көчөлөрү борбордун көркүн ачкан. Көрүнүктүү имараттарга «Ала-Тоо» кинотеатры (арх. В. Калмыков, 1938), медициналык институттун имараты (арх. Ф. Стеблин, 1939), Эркиндик ж-а Токтогул көчөсүнүн кесилишиндеги турак үйлөр (арх. Ф. Стеблин, В. Нусов, 1939), республикалык Ат майдан (В. Нусов, 1952), Кыргыз улуттук опера ж-а балет театры (архитектор А. Лобуренко, 1955) ж. б.

кирет. 60-жылдардын 2-жарымынан тартып азыркы мезгилдин талаптарына жооп берген имараттар, ишканалар м-н мекемелердин инженердик-лабораториялык ж-а өндүрүш корпустары курула баштаган (мисалы, Телекөрсөтүү ж-а радио уктуруу боюнча мамлекеттик комитеттин аппараттык-студиялык комплекси, Кыргыз ССР ИАнын имараттарынын комплекси). 1960-жылдардын архитектурасында өзгөчө орунду Фрунзе музейи (1967) ээлейт. Е. Писарскойдун жетекчилиги астында 1970-жылы пландуу турак үйлөр долбоорлоно баштаган (мисалы, кичи райондор, «Түштүк дарбаза»). Алардын архитектурасы климаттык шарттар м-н улуттук декорациянын өзгөчөлүктөрүнүн эске алынышы м-н мүнөздөлөт. Алгачкы турак үйлөр району болгон Ботаникалык массивде темир бетондон чогултма панелдүү үйлөр ж-а

кыштан 98-сериядагы үйлөр курулган. Арх. Е. Писарской, В. Седов, типтүү 5 ж-а 9 кабаттуу 105-сериядагы турак үйлөрдү долбоорлогондугу үчүн Кыргыз ССРинин илим ж-а техника боюнча мамлекеттик сыйлыгына татыктуу болушкан (1978). Шаардын негизги планы ж-а анын борбордук бөлүгүн куруунун эскизи бекигенден (1970) кийин бир катар маанилүү коомдук, маданий турмуш-тиричилик имараттары курулуп, алар борбор шаардын архитектуралык көркү болуп калды. «Ысык-Көл», «Россия», «Манас» кинотеатрлары (1961, 1963, 1970), К. Баялинов атындагы китепкана, цирк имараты (1976), Кожомкул атындагы Спорт сарайы (1974), «Айчүрөк» универсал дүр-дүйнө дүкөнү, Кыргыз драма театры (1970), Орус драма театры (1972), Улуттук филармония (1980), «Хайятт» (мурунку «Кыргызстан», 1997–98-жылдарда кайра конструкцияланган), «Пишпек», «Ак кеме» мейманканалары (1974–75), «Соӊ-Көл», «Сейил» ресторандары (1961–71), Байланыш үйү (1978) ж. б. курулуштарда белгилүү арх. Г. Кутателадзе, Ю. Карих, Д. Ырыскулов, А. Жекшенбаев, В. Назаров, А. Альбанский, Ю. Билинский, Р. Мухамедиев, А. Исаев, С. Ишенов, А. Жуманалиев, Б. Молдобаев, К. Сарбанов эмгектенишкен. Кыргыз ССРинин эл чарба жетишкендиктеринин көргөзмөсүнүн башкы павильону (1974), Турмуш-тиричилик үйү (1975), «Пишпек» мейманканасы (1975), № 5 кыргыз орто мектеби (1980), «Манас» аэровокзалы (1981, архитектор К. Сарбанов, В. Д. Фокт ж. б.) курулган. Саламаттык сактоо мекемелерин курууга өзгөчө көӊүл бурулган, алар: кардиология институтунун, саламаттык сактоо министрлигинин, 4-оорукананын корпустары, Улуу Ата Мекендик согуштун катышуучулары үчүн поликлиниканын имараттары ж. б. 1984-жылы Фрунзеде алгачкы 16 кабат турак үй, андан соӊ 12 ж-а 18 кабат үйлөр тургузулган. Өнөр жай архитектурасы ири масштабдагы курулуштар ж-а комплекстер м-н толукталган. ВЛКСМ атындагы тигүү (1981), байпак фабрикалары (1983), «Кыял» бирикмеси (1984), борбордук басма үйү (1984) курулган. 1979-жылы шаардын борбордук бөлүгүнүн планынын долбоору бекитилген. Ал шаардын азыркы абалын, келечектеги өнүгүшүн ж-а агломерациясын ар тараптан талдоонун негизинде иштелип чыккан. Бул долбоор боюнча азыркы Тарых (мурдагы Ленин) музейи (архитектор С. Абышев, Р. Асылбеков, К. Ибраимов, М. Сатыбалдиев, В. Абаков, А. Куделя, М. Керимкулов, 1984) ж-а «И» түспөлүндөгү агроөнөр жай мекемесинин чамгарактуу имараты (арх. Г. Кутателадзе, В. Лызенко, А. Логунов, И. Камбарбаев, И. Кадырбеков, Ю. Головин, 1984), «Эркиндик» монументи (скульптор Т. Садыков, 2003), «Ала-Тоо» аянты түзүлгөн. Аянттын түштүк-батыш жагында Президенттин администрациясы ж-а Өкмөт үйү (арх. Р. Мухамедиев, У. Алимкулов, А. Зусин, Л. Лазарев, С. Султанов, Ж. Асаналиев, Ж. Аманалиев ж. б., 1984) жайгашкан. Улуттук (мурдагы В. И. Ленин атындагы) китепкана, Аламүдүн, Ош, Орто-Сай, Дордой, Кудайберген, Ала-Арча-2, Баткен базарлары, Байланыш үйү, соода, маданий-турмуш-тиричилик объекттери, мектептер ж. б. айланасын көрктөндүрүү м-н курулган. Ошондой эле көчөлөр, фонтандар, эстеликтер, парктар, гүлбакчалар ж. б. шаардын көркүн ачып турат. 1980-жылдан тартып курулган ири объекттерге «Манас» аэропорту (1981), «Жеӊиш» монументи, «Манас» скульптуралык тобу (1988), «Революциянын каармандарына эстелик» ж. б. кирет. Баатырлар аллеясы – атайын эстелик ансамбли. 1975-жылы Совет элинин фашисттик Германияны жеӊгендигинин 30 жылдыгын белгилөө күнүнө карата ачылган «Жаш гвардия» гүлбак көчөсүнүн борборунда жайгашкан (скульпторлор Г. Тупый, В. Шестопал, Т. Досмагамбетов, Т. Садыков, З. Хабибулин, А. Мухутдинов). Ага улай 20–40-жылдардагы Баатыр комсомолдордун эстелиги

турат. Ушул эле гүлбакта Фрунзе шаарында төрөлгөн эки жолку Советтер Союзунун Баатыры Т. Я. Бегелдиновдун бюсту борбордук аянттын кайрадан өзгөртүлүп курулушуна байланыштуу 1984-жылы Чүй проспектисинен «Жаш гвардия» бульварынын кесилишиндеги аянтка көчүрүлгөн (скульпторлор И. Абакумов ж-а В. Боголюбов). Борбор шаарыбыздын түштүк жагына курулган «Манас айылы» (арх. Д. Өмүралиев, А. Алсейитов, О. Байгожоев ж. б., 1993) архитектуралык комплекс 1997-жылы Эл аралык архитекторлор союзунун жогорку сыйлыгы Гран-приге татыган. Ата-Түрк паркында Афганстан согушунда курман болгондорго (архитектор Т. Кеӊешов, Ж. Исаков ж. б.), Улуттук көркөм сүрөт искусство музейинин катарында А. Токомбаевге (скульптор А. Ажиев, архитектор Т. Кеӊешов), Эркиндик бульварында Т. Үмөталиевге, Курманжан даткага, М. В. Фрунзеге, Ж. Ибраимовго, А. И. Иваницынга, Н. Исановго, «Манас» проспектинде Ормон ханга (скульптору А. Усукеев, арх. Т. Кеӊешов), Жаштар аллеясында Шабдан баатырга (скульптору А. Турумбеков, архитектор К. Шабданалиев), Баткен согушунун жоокерлерине (скульптору У. Садыков, архитектору Е. Писарской) эстеликтер, «Эл куту» скульптуралык-архитектуралык композициясы (скульптору Т. Садыков) тургузулган. Бишкек архитектуралык пландоо башкармасы ж-а КРдин архитекторлор союзу шаар келбетин көрктөөгө олуттуу салым кошууда. Архитектура кадрларын даярдоону Кыргыз мамлекеттик курулуш, транспорт жана архитектура университети ишке ашырууда.

Маданияты. Бишкек шаары республиканын илим, билим, саламаттыкты сактоо, көркөм өнөр ж-а маданият мекемелеринин көпчүлүгү жайгашкан ири борбору катары белгилүү. Республиканын илим-изилдөө мекемелеринин дээрлик бардыгы Бишкек шаарында жайгашкан. Бишкекте 2006/07-окуу жылында 35 ЖОЖ, 90 орто мектеп болгон; анын ичинде 3 жатак мектеп, 3 атайын ж-а 3 кечки мектеп иштеп, аларда 104,3 миӊ окуучу окуп, 5762 мугалим эмгектенген. Ушул мектептердин кээ бирлери гимназия, лицейлер ж-а 20 жеке менчик мектептер. Жеке менчик мектептерде 1,9 миӊ окуучу окуган. Ар кандай сабактарды тереӊдетип окуткан мектеп, гимназия ж-а лицейлердин саны 32. Бардык мектептердин көбүндө информатика кабинеттери бар. Дээрлик бардык мектептерде китепкана ж-а ашкана иштейт. Шаардын мектептеринде бир класста орточо алганда 27 окуучу окуп, бул республикада эӊ жогорку чек болуп саналат.
Саламаттыкты сактоо тармагында 2003-жылы 9468 орундуу (алардын 6656 оруну республикалык медициналык мекемелерге тиешелүү) 57 медициналык мекеме (алардын 19 оорукана, 18 ФАП, 20 үй-бүлөлүк медицина борбору) болуп, аларда ар түрдүү адистиктеги 5952 врачтар (3269 республикалык мекемеде) ж-а 5762 медициналык орто билимдүү кызматкер (2748 республикалык мекемеде) иштешкен. Башкача айтканда ооруканалардагы орундарды калктын 10 миӊ адамына эсептегенде, шаардын деӊгээли республиканын орточо көрсөткүчүнөн 2 эсеге, ал эми врачтардын саны боюнча 3 эсеге жогору болгон.
Бишкекте өлкөнүн ири мейманкалары, базарлары, дүкөндөрү соода түйүндөрү ж-а комплекстери д. у. с. бар.
Шаарда 21 ири китепкана, 7 театр, (анын ичинде опера ж-а балет), филармония, 10 кинотеатр ж-а 13 музей иштейт. Бишкек Кыргыз Республикасынын саясий борбору болгондуктан, Өкмөт Үйү, Жогорку Кеӊештин, республикалык сот ж-а прокуратуранын имараттары, гезит, журнал, радио ж-а телекөрсөтүү мекемелери жайгашкан. Ошондой эле ондон ашык алыскы ж-а жакынкы чет өлкөлөрдүн (АКШ, Афганстан, Беларуссия, Германия, Индия, Иран, Казакстан, Кытай, Россия, Өзбекстан, Пакистан, Тажикстан, Түркия ж. б.) өкүлчүлүктөрү иштейт.

К. Сарбанов, А. Мырзаев, К. Сакебаева, Л. Приходько.