«ДИВАНУ ЛУГАТ-ИТ-ТҮРК»

«ДИВАНУ ЛУГАТ-ИТ-ТҮРК» («Түрк тилдеринин түшүндүрмө сөздүгү») – 11-к-дын экинчи жары­мында жашаган энциклопедиячы түрколог, тил­чи-лексиколог Махмуд Кашгаринин эмгеги. Сөздүктө 7500дөн ашык түрк сөзү камтылган: ошол кездеги түрк тилдеринин фонет. ж-а грам­мат., диалектилик өзгөчөлүктөрү, түрк уруула­рынын тарыхы, жайгашкан аймактары, этно­графиясы, оозеки көркөм чыгармаларынан үлгү­лөр, тилдеринин жиктелиши ж-дө маалымат­тар берилген. Сөздүктүн дагы бир баалуулугу – ал түзгөн дүйнөнүн ошол мезгилдеги тегерек картасы. Эмгекте 290 макал-ылакап, 100 чама­луу ыр, 100гө жакын шаар, кыштактардын (мис., Аргу, Баласагун, Барсган, Фараб ж. б.), геогр. атоолор (мис., Ертиш, Иле, Жейхун, Ысык- Көл ж. б.), уруулардын аттары (мис., аргу, кыр-

М. Кашгари түзгөн картанын көчүрмөсү. 1333-жылкы (мусулман жыл санагы – хижра боюнча) басылышы­нан алынган.

кыз, басмыл, чигил, тукси, ягма ж. б.), аларга тиешелүү түшүнүктөр, аныктамалар келтирил­ген. Анын ичинен түрк уруусунун бири катары кыргыздар үч жолу эскерилген. Карта ж-а сөз­дүктөгү кээ бир аталыштар б-ча айырмачылык­тын бар экенинен улам, анын түзөтүлгөнүн бай­коого болот. Эмгектин бир нускасы 1914-ж. та­былып, ошондон автору М. Кашгари экени аныкталган. Сөздүк азырынча 1914-ж. Стамбул­дун эски китеп базарынан Али Эмири сатып алган көчүрмө нуска б-ча белгилүү. Аны М. Каш­гари өзү жазган түп нускадан 1266-ж. Абу Бакр ал-Дамаски көчүргөн экен. Көчүрмө нуска Стам­бул ш-нын Фатих китепканасында сакталган. Муну К. Рифат иретке келтирип, 1–2- (1915) ж-а 3-томун (1917) Стамбулдан басып чыгарган. Ан­дан Б. Аталай түрк тилине (1939–43), С. Мутал­либов өзбек тилине (1960–63) которгон. С. Му­таллибовдун котормосу (3 том) 1967-ж. Ташкен­ттен басылып чыккан. Изилдөө иштерине ка­раганда, «Д. л.-и.-т.» 1072–83-жылдар аралы­гында Багдад же Кашкар же Нишапур, балким Самаркандда жазылып бүтсө керек. Картасын И. Умняков изилдеп, эки жолу жарык көргөн.

Ад.: Жузе П. К. Дивану лугат-ит-түрк// «Известия восточного факультета Азербайжанского государ­ственного университета им. В. И. Ленина», Т. 1, 1926; т. 2, 1928; Кононов А. Н. Махмуд Кашгарский и его Дивану лугат-ит-түрк//«Советская тюркология», Баку, 1972, ¹ 1; Орузбаева Б. О. Словарь Махмуда Кашгари как источник для изучения лексики кир­гизского языка в историческом плане//«Советская тюркология», 1972, ¹ 1; Осмоналиева Б. Об отраже­нии лексики киргизского языка в словаре Махмуда Кашгари «Дивану лугат-ит-түрк»//«Советская тюрко­логия», 1972, ¹1; Чоротегин Т. К. Махмуд Кашгари (Барскани) жана анын «Дивану лугат-ит-түрк» сөз жыйнагы (1072–1077). Б., 1997. Б. Орузбаева, Т. Ахматов.