ДАВАН МАМЛЕКЕТИ

ДАВАН МАМЛЕКЕТИ , П а р к а н а – б. з. ч. 1-миӊ жылдыктын акырында Фергана өрөө­нүндө түзүлгөн мамлекет. Фарсы жазма булак­тарында Паркана, кытай жылнаамаларында Да-юань (Даван) деп аталган. Чоӊ, кичине шаар­лары 70тен ашып, борбору Эрши шаары болгон. Кал­кынын саны болжол м-н 300 миӊден ашып, алар чыгыш иран тилинде сүйлөгөн. Дыйкандары шалы, буудай, беде, гозо эккен. Жемиш бакта­ры, өзгөчө жүзүмдүн мыкты түрлөрү өстүрүлүп, андан көпкө сактала турган шарап даярдалган. Давандыктар асыл тукум жылкылары м-н даӊазаланган. Даван мамлекети Улуу Жибек жолу калыптан­ганга чейин Чыгыш Түркстан м-н соода байла­нышын түзгөн (Фергана, Алай ж-а Борбордук Теӊир-Тоодогу көрүстөндөрдү казган учурда кытай буюмдары, коло теӊгелери арбын табылган). Кытай булактарында: «давандыктар Кытайдан алтын, күмүш алып, андан тыйын чеккен эмес, буюмдарды жасашкан» делет. Б. з. ч. 128-жылы кытай элчиси Чжан Цань усундар өлкөсүнөн Нарын дарыясын бойлой Даван мамлекетине келген. Даван мамлекети жөнүндө маалымат кытай императоруна ушул элчи ар­кылуу жеткен. Даван мамлекетин каратып алууга ж-а алар­дын асыл тукум жылкыларына кызыккан Хань императору Ли Гуанлинин жетекчилиги астында б. з. ч. 103-жылы жортуул уюштурган. Алгачкы жортуулда кытай аскерлери Даван мамлекетинин чыгыш чек арасында жайгашкан Ю шаарына (азыркы Өзгөндөн 8 км түндүк тарапта, Шоро-Башат кыштагы­на жакын) жетип, шаарды зор кыйынчылык м-н багынткан. Бирок, көп өтпөй кытай аскерле­ри чегинип кеткен. Ли Гуанли башында турган жүз миӊ аскер экинчи ирет император У-Динин буйругу м-н б. з. ч. 101-жылы жөнөтүлгөн. Ли Гу­анли колун экиге бөлүп, бир бөлүгүн Эрши, экин­чисин Ю шаарларына жөнөткөн. Сан жагынан аз бол­гонуна карабай, Ю шаарынын тургундары катуу кар­шылык кылып, Эршини болсо кытайлар 40 күн курчоого алып, дарыяны бууп, суусуз калты­рышкан. Падыша Мугуа чыккынчылык м-н өл­түрүлүп, элдешүүнүн белгиси катары анын башы Ли Гуанга жиберилген. Тактыга Моцай төрө олтурат. Бирок Эрши шаарынын жашоочулары то­лук багынган эмес. Ал эми Ю шаарынын тургунда­ры Кытай м-н түзүлгөн тынчтык келишимге кар­шы турган. Натыйжада Ли Гуанли бул жакка чоӊ күч жиберүүгө аргасыз болгон. Алар Ю шаарын зор кыйынчылыктар м-н ээлешкен. Бул жор­туулда кытайлар 90 миӊ колунан ажырап, кол­го түшкөн 3 миӊ аргымактын миӊин гана им­ператоруна жеткиришкен. Ли Гуанлинин аске­ри кайтып кетери м-н Даван мамлекети Хан империясы­нын таасиринен чыгып, Моцай өлүм жазасына өкүм кылынган. Эрши шаары катуу бүлгүнгө учура­гандыктан, кийин борборду кайра Гуйшан шаары­на (мурунку борбору) көчүрүшкөн. Б. з. ч. 42– 36-жылдарда түндүк хунндардын шанүйү Чжичжи чап­кын уюштурат, бирок Даван мамлекетин баш ийдире алган эмес. Б. з. 1-кылымынын ортосунда Жаркентке (Чы­гыш Түркстан) убактылуу баш ийип, 3–5-кылымдарда өз алдынчалыгын сактап турган. Б. з. 5-кылымынын ортосунда Фергана өрөөнү толугу м-н эфталит­терге карап, 5-кылымдын аягында Кушан империя­сынын карамагына кирип, толук бойдон жо­юлган.

Т. Жуманалиев.