ДАГСТАН

ДАГСТАН , Д а г с т а н Р е с п у б л и к а с ы Россия Федерациясынын курамында. Россия­нын Европа бөлүгүнүн эӊ түштүгүндө жай­гашкан. Грузия, Азербайжан м-н чектешет. Түштүк-чыгышын Каспий деӊизи чулгайт. Аянты 50,3 миӊ км². Калкы 2,6 млн (2006); негизинен авар, даргин, кумык, лезгин, орус, лат, табаса­ран, чечен, азербайжан ж. б. улут өкүлдөрү жа­шайт. Динге ишенгендеринин көбү – мусулман. Калкынын орточо жыштыгы 1 км² жерге 52,1 ки­ши. Борбору – Махачкала шаары. Шаар калкы 42,7%. Ири шаарлары: Дербент, Хасавюрт, Буй­накск, Кизляр. Административдик-аймактык жактан 41 районго, 10 шаарга, 18 шаарчага бөлүнөт. Түндүк Кавказ­дын чыгыш бөлүгүндө жайгашкан. Эӊ бийик жери – Базардюзю чокусу (бийиктиги 4466 м). Январдын орточо температурасы 1°Сден–11°Сге чейин (тоолордо), июлдуку 24°С (түздүктөрдө). Жыл­дык орточо жаан-чачыны 200–800 мм. Ири дарыя­лары: Терек, Сулак, Самур. Ойдуӊдары коӊур,

Сулак каньону.

тоолору тоо-талаа, тоо-токой күрөӊ ж-а тоо-шал­баа топурактуу. Чөл зонасы тоо таянган сайын жазы жалбырактуу (эмен, бук, граб) ж-а ара­лаш токой м-н алмашат; жогору жагы субальп ж-а альп шалбаалуу. Табияты калктын жашоо шартына ыӊгайлуу. Нефть, күйүүчү газ, таш көмүр, кара, түстүү (жез колчеданы) ж-а сейрек кездешүүчү (стронций) металлдар, ар түрдүү ку­рулуш материалдары казылып алынат. Мине­ралдык булактары көп. Берикей көлүндө дары баткак кени бар.

Конституциясы 2003-жылы кабыл алынган. Мамлекеттик бийликти Элдик чогулуш (парламент), Мамлекеттик кеӊеш, өкмөт ж. б. органдар жүзөгө ашырат.

Дагстандын аймагын адамдар палеолит доорунан эле жердеген. Б. з. ч. 1-миӊ жылдыктын аягын­да леги, гелы, утин уруулары Чыгыш Закав­казьедеги ири мамлекети – Кавказ Албания­сынын курамына кирген. 3-кылымда Түштүк Дагстанды азыр­кы Дербентке чейин Сасаниддер державасы, ал эми 4-кылымда Дербенттен түндүк жактагы аймак­тарды хунндар ээлеген. 664-жылдан баштап Дагстандын аймагына арабдардын жортуулдары баш­талган, багындырылган жергиликтүү элдер ислам динин кабыл алышкан. 12-кылымдын аяк ченинде Дагстанда Авар хандыгы, Казикумут шамхалдыгы сыяктуу бир нече майда саясий бирикмелер тү­зүлгөн. 13-кылымдын башында моӊгол-татарлар ба­сып алган. 14-кылымда Дагстанга бир нече жолу Өзбек, Токтомуш ж-а Темирдин аскерлери басып кир­ген. 1813-жылы Гүлстан келишими боюнча Россияга каратылган. Падышалык Россиянын колония­лык саясатына каршы тоолуктардын күрөшүн мюридизм урааны м-н Дагстандын имамдары – Гази- Магомед (1828–32), Гамзат-бек (1832–34) ж-а Ша­миль (1834–59) жетектеген ж-а Дагстандын көпчүлүк аймагын, Чеченстанды камтыган теократиялык мамлекет–имамат түзүлгөн.1817–64-жылдарда тоолук­тардын боштондук үчүн күрөшү басылган ж-а 1860-жылы Дагстан облусу түзүлгөн. 1918–20-жылдарда Дагстан не­мис ж-а түрк аскерлери, ак гвардиячылар тара­бынан басып алынган. 1921-жылы 20-январда РСФСРдин курамында Дагстан АССРи түзүлгөн. 1991-жылы республиканын Жогорку Кеӊеши Дагстанды Даг­стан Республикасы деп атоо жөнүндө чечим кабыл алган.

Аймактык дүӊ продукцияда өнөр жайдын үлүшү 15,7%ти түзөт. Башкы өнөр жай тармактары: та­мак-аш (шарап жасоого, консервалоого адистеш­кен; ири өндүрүштөрү: «Дагстан нан азык», «Киз­лярагрокомплекс» – сүт азыктары, «Дербент коньяк комбинаты», «Турали» – минералдык суу, «Денеб» – алкоголсуз ичимдик), отун (жы­лына 0,4 млн т нефть, 700 млн м³ газ өндүрүлөт), машина куруу, металл иштетүү (13,3%), электр энергетика (21,1%), химия, нефть-химия (3,3%), курулуш материалдар (4,0%), жеӊил өнөр жайлары, ААК «Дагвтормет» (металл таштандыларын иштетүү), «Дагогни» айнек заводу иштейт. Айыл чарбага жарактуу жери 3363,0 миӊ га, анын и.чинде 15% айдоо аянты. Дан эгининин аянты 312,5 миӊ га (анын ичинде буудай 54,5%), тоют өсүмдүктөрү (27,4%), кар­төшкө, жашылча, бакча өсүмдүктөрү (17,3%) өстүрүлөт. Дагстандын түштүгүндө жылына эки жолу түшүм алынат. Мөмө-жемиш өстүрүү, жүзүмчүлүк өнүккөн. Мал чарбасы эт-жүн, эт-сүт багытын­да. Кой чарбасы өнүгүүдө (Россияда алдыӊкы орунда турат). Темир жолунун узундугу 619 км. Республиканын аймагы аркылуу Ростов – Баку те­мир жолу, «Кавказ» федерация автомобиль жолу, Баку – Новороссийск нефть куур магист­ралы өтөт. Башкы деӊиз порту – Махачкала (Россиянын тоӊбогон жалгыз порту), Махачка­ладан 20 км аралыкта Уйташ эл аралык аэро­порту жайгашкан. Дагстанда 1600 жалпы билим бе­рүүчү мектеп (анын ичинде 58 негизги ж-а орто билим берүүчү), 38 ЖОЖ, РИАнын Дагстан илимий борбору иштейт. Курорттору Каякент, Манас, Талги. Театрлар (анын ичинде музыкалык жана куурчак), филармония, музейлер, китепканалар (анын ичинде азиздер үчүн) бар. Цитадель, эски шаар, Дербент чеби сакталган.