ДАНИЯ

ДА́НИЯ (Danmark), Д а н и я К о р о л д у г у (Kongeriget Danmark) – Түндүк Европадагы мам­лекет. Ютландия жарым аралында, Дан архипелагында (ири аралдары: Зеландия, Фюн, Лолланн, Фаль­стер, Лангеланн, Мён), ошондой эле Борнхольм аралында, Түндүк Фриз аралынын түндүк бөлүгүндө жайгашкан

(анда бардыгы 407 арал бар, анын 99унда эл жашайт). Даниянын курамына Фарер аралдары ж-а Гренландия да кирет. Батышынан Түндүк деӊиз, түштүк-чыгышынан Балтика деӊизи м-н чул­ганат, түндүгүнөн Скагеррак кысыгы аркылуу Норвегиядан, түндүк-чыгышынан Каттегат ж-а Эресунн (Зунд) кысыктары аркылуу Швециядан бөлүнөт; түштүгүндө Германия м-н (68 км ара­лыкта) чектешет. Аянты 43,1 миӊ км² (Грелан­дия м-н Фарер аралдарын кошпогондо). Калкы 5,9 млн (2023). Борбору – Копенгаген. Расмий тили – дан тили. Акча бирдиги – дания кронасы. Дания административдик-аймактык жактан 5 регионго бөлүнөт.

Дания БУУнун (1945), Европалык кеӊештин (1949), Европа союзунун (1973), ЭВФтин (1946), Эл аралык реконструкция ж-а өнүгүү банкынын (1946), Бүткүл дүйнөлүк соода уюмунун (1995),Европа коопсуздугу ж-а кызматташтыгы уюму­нун (1973), НАТОнун мүчөсү. Мамлекеттик түзүлүшү. Дания– унитардык мам­лекет. Конституциясы 1953-жылы 5-июнда кабыл алынган. Башкаруу формасы – парламенттик монархия. Мамлекет башчысы – король (1972- жылдан королева Маргрете II). Мыйзам чыга­руу бийлиги король ж-а бир палаталуу парла­мент – фолькетинг (курамында 179 депутат, 4 жылда бир шайланат) тарабынан ишке ашы­рылат. Аткаруу бийлиги королдун атынан иш жүргүзгөн, курамына Премьер-министр жетек­теген Министрлер совети кирген Мамлекеттик советке таандык. Негизги саясий партиялары: Дания Со­циал-демократиялык партиясы, Консервативдик элдик партия, Дания Элдик партиясы, Социалисттик эл­дик партиясы. Табияты. Жээктеринде жазы тайыз булуӊдар, фьорддор, бийик жардуу клифтер; ошондой эле түзөӊ, аккумуляция, ватт (марш) жээктери да мүнөз­дүү. Түздүктүү рельеф басымдуу. Ютландия жарым аралынын чыгышында, Дан архипелагынын аралдарында көлдүү, жапыз дөбө-мореналуу түз­дүктөр басымдуу. Эӊ бийик жери 173 м, Идинг- Сковхой чокусу. Климаты мелүүн деӊиздик, кышы жумшак (январдын орточо температурасы 0– 0,5°С), жайы салкын (июлдуку 15–16°С). Аба ырайы туруксуз, шамалдуу, көбүнчө туман ж-а булут басып турат. Жылдык жаан-чачыны өлкө­нүн батышында 700–800 мм, чыгышында 500– 600 мм. Гидрографиялык тармагы өтө жыш; жамгыр сууларынан куралган чакан дарыялар басым­дуу; суу агымы жасалма жол м-н жөнгө салы­нат, дарыя нуктары каналдар м-н түздөлгөн. Негизги дарыялары: Гудено, Вардр-О (Ютлан­дияда), Сосо (Зеландия аралында), Оденсе-О (Фюн аралында). Чакан ж-а агып чыкма көлдөрү көп, алар негизинен мөӊгүнүн аракетинен пайда болгон, жээктеринде ошондой эле лагуна көлдөрү бар. Күрсүз, кумдуу күл, айдалган куба күрөӊ, түзөӊ жээктерге күрдүү марш топурактары мүнөз-

Ютландиянын түштүк-батыш жээги.

Лим-фьорд жээгиндеги викингдердин тургун жай­ларынын калдыктары.

дүү. Табигый жазы жалбырактуу (бук, эмендүү) токой ургаалдуу чарбалык иштерден дээрлик жок болуп кеткен. Азыркы ландшафтына айыл чарба жерлеринин токойсуз чакан аянттардын (ве­ресктер, шалбаа-саздуу жерлер) ж-а отургу­зулган токой (кызыл карагай, эмен ж. б.) мас­сивдеринин айкалышы мүнөздүү. Токой өлкөнүн 11,8% аянтын ээлейт (жыл сайын 3 миӊ га то­кой отуругузулат). Данияда жалпы аянты 933 миӊ га болгон коргоого алынган 183 табигый аймак (анын 72си деӊиз резерваты) бар.

Калкынын 90%тен ашыгын дандар, 0,9%ин фарерликтер, 0,1%ин эскимос-гренландия­лыктар түзөт. 8,5%ке жакыны иммигранттар ж-а алардын тукумдары (50%тен ашыгы Ев­ропа өлкөлөрүнөн тарагандар). Төрөлүүсү 1000 адамга 11,9 гана бала (1 аялга 1,8 бала) туура келген; өлүм-житим 1000 адамга 10,1 адам. Даниянын демографиялык проблемасы – калктын карта­юусу: калкынын орточо курагы 39,7 жаш (2006); кары курактагылар (65 жаштан өткөндөр) 15,2%, 15 жашка чейинке балдар 18,7%, эмгек жашындагылар (15–65 жаштагылар) 66,1%ти түзөт. Өмүрүнүн орточо узактыгы 77,8 жаш (эр­кектердики 75,5; аялдардыкы 80,2). Орто эсеп м-н 100 аялга 98 эркек туура келет. Дания Түндүк Ев­ропадагы калкы эӊ жыш отурукташкан өлкө; орточо жыштыгы (126,2 адам/км²) батыштан чы­гышты карай өсөт; Зеландия (240) ж-а Фюн

Копенгаген гаваны.

(137 адам/км²) аралдарында калк өтө жыш отурук­ташкан. Шаар калкы 85,4% (2006). Ири шаар­лары: Копенгаген [Чоӊ Копенгагендин чегин­де 1094 миӊ (2007), Даниянын калкынын 20%тен ашыгы], Орхус (230,1 миӊ), Оденсе (146,6 миӊ), Ольборг (123,4 миӊ). Экономикасында алек­тенген 2710 миӊ калктын 75%и тейлөө чөйрө­сүндө, 15,7%и өнөр жайында, 6,3%и курулушта, 3%и айыл чарбасында иштейт (2005). Динге ишенгендеринин 84–87%и лютерандар.

Тарыхы. Данияда адам баласы палеолит доорун­да жашай баштап, балыкчылык, аӊчылык м-н күн көрүшкөн. Неолит доорунда жер айдап, мал багышкан. Коло доорунда соода кыйла өнүгүп, уруулук түзүлүш бузула баштаган. Дания жеринде жашаган герман урууларында (юттар, англдар ж. б.) отрукташып, дыйканчылык кылуу, акы­рындап темир иштетүү өнүккөн. 5-кылымдын орто­сунан англдар м-н юттар Британияга көчө баш­тап, Даниянын аймагына 6-кылымда дан уруулары (өл­көнүн аталышы ушундан келип чыккан) көчүп келишкен. 10-кылымда бирдиктүү Дания королдугу түзүлүп, ага Ютландия жарым аралы, Дания архипела­гындагы аралдар, Скандинавия жарым аралынын түштүк бөлүгү кирген. Вальдемар I (1157–82), Кнуд VI (1182–1202) ж-а Вальдемар II (1202–41) корол­дук кылган мезгилдерде Дания королдугу бир кый­ла чыӊдалып, кийин Скандинавия мамлекет­теринин ичинен экономикасы кыйла өнүгүп, сая­сий жактан күчтүү өлкөгө айланган. 1380-жылы Дания-Норвегия униясы, 1397-жылы Маргарита башкарган кезде Дания, Швеция ж-а Норвегия (Исландия м-н бирдикте) униясы түзүлүп, Скан­динавия өлкөлөрү Даниянын бийлигине өткөн. 1536-жылы Данияда лютеран дини мамлекеттик дин катары жарыяланган. 16–17-кылымдарда Балтика деӊизинде үстөмдүгүн сактоо ж-а Швецияны унияда кар­мап туруу максатында Дания Швеция м-н болгон көп согуштардан кийин жеӊилип, Сконе, Чы­гыш Норвегиядан ажыраган, Балтика деӊи­зинде Швециянын үстөмдүгү орногон. 1660-жылы Дания мурасчылар монархиясы деп жарыяланып, Фредерик IIIнүн (1648–70-жылдарда башкарган) 1665-жылдагы мыйзамы боюнча Даниянын абсолюттук монархия­га айлангандыгы юридикалык жактан бекитилген. Өлкөнү борборлоштуруу боюнча бир катар чаралар көрүлгөн. Наполеон согуштарына Франция та­рапта аргасыздан катышкан Дания жеӊилип, кый­ла жеринен ажыраган, экономикасы бир топ бүлүнгөн. 1848-жылы мартта революциячыл кыймыл­дын жогорулашынан улам улуттук либералдар бийликке келген. Июнь конституциясына (1849) ылайык Дания эки палаталуу парламенти бар чек­телген монархияга айланган. Дания-Пруссия (1848–50) ж-а Австрия-Дания-Пруссия согуш­тарынан (1864) кийин Д. Шлезвиг, Гольштейн ж-а Лауэнбургдан ажырап, улуттук бир тектүү мамлекетке айланган. 19-кылымдын ортосу – 20-к­ылымдын башында Данияда болгон саясий ж-а социал­дык өзгөрүштөр 1915-жылдагы буржуазиялык-демократиялык конституцияда көрсөтүлгөн. Дания биринчи дүйнөлүк согуштан кийин агрардык-индустриялуу мамле­кеттердин катарына кошулду. 1940-жылы апрелде Данияны Германия басып алып, өзүнүн азык-түлүк базасына айландырды. 1942-жылдан Данияда Кар­шылык көрсөтүү кыймылы кулач жайып, 1943-жылы сентябрда анын жетекчи органы – Эр­киндик совети түзүлгөн. 1944-жылы Исландиянын эгемендүүлүгү жарыяланган. 1945-жылы 5-майда Дания немис баскынчыларынан бошотулган. Согуш­тан кийин өлкөнүн экономикасын калыбына келтирүүдө 1948–53-жылдарда Маршалл планы боюнча АКШ тарабынан берилген 350 млн доллар жар­дамдын ролу чоӊ болгон. Экинчи дүйнөлүк со­гуштан кийин Дания 1949-жылы Түндүк Атлантикалык пактыга (НАТО) кошулган. 1953-жылы кабыл алынган өлкөнүн жаӊы конституциясы боюнча, фолькетинг (парламент) түзүлгөн. 1958–73-жылдарда

Дания экономикасы зор ийгиликтерге жетишти («алтын жыл­дар»). 1981-жылы Гренланди­яга кеӊири өзүн-өзү башка­руу укугу берилген. 1990– 91-жылдарда Даниянын аскерлери Перс булуӊундагы согушка, кийин Балкан жарым аралында­гы жаӊжалдарды басууга катышты. 1998-жылы парла­менттик шайлоонун жы­йынтыгында Нюруп-Рас­муссен жетектеген социал­-демократтар м-н радикал­дардан турган коалиция­лык өкмөт бийликке кел­ген.

Чарбасы. Дания экономика­сы туруктуу өнүккөн ин­дустриялуу-агрардык өлкө. ИДПнин көлөмү 188,1 млрд доллар; аны киши башы­на бөлүштүргөндө (24 600 доллар) дүйнөдө 7-, Европа биримдигине (ЕБ) кирген өлкөлөрдүн ичинде 3-орун­ду ээлейт. ИДПнин 74,7%и тейлөө чөйрөсүнө, 22,4%и өнөр жайга ж-а курулушка, 2,9%и айыл, токой ж-а ба­лык чарбаларына туура ке­лет. Дания эл аралык экономикалык ала­кага активдүү катышат; ички рыногу чектелүү. Өнөр жайында илим сурамдуу ата­йын өндүрүштөрү (энергети­калык, фармацевтик, био ­ж-а маалымат техногиясы ж. б.) бар. Жогорку натый­жалуу айыл чарбасы – өлкөнүн экономикалык секторунун ж-а экс­портук негизги булактарынын бири. Дания – деӊиз соода флотунун тоннажы боюнча дүйнөдө 12-орун­ду ээлеген балык уулоочу ири өлкө.

Данияга социалдык камсыздоонун Европадагы эӊ алдыӊкы системасы мүнөздүү: социалдык чыгымдар ИДПнин 31,3%ин түзөт (жылына киши башына 8223 евро туура келет; 2003). Инновациялык багыт экологияга шайкеш өнүгөт.

Данияда чакан ж-а орто ишканалар басымдуу. Өн­дүрүшүнүн кыйла бөлүгү (58%) экспорт үчүн про­дукция чыгарууга багытталып, негизинен химия (85% ке чейин; фармацевтиканы кошкондо), машина куруу (75%тей), эмерек (63%тей), та­мак-аш (55%тен ашыгы) ж-а жеӊил (55 %тен ашыгы) өнөр жай продукцияларын чыгарат.

Түндүк деӊизден нефть (2005-жылы 21,9 млн т; чалгындалган запасы 268 млн т), табигый газ

Айыл чарба ландшафты.

(9,2 млрд м³; запасы 132 млрд м³) казылып алы­нат. Энергия ресурстарын казып алуу ички ке­ректөөдөн ашып кетет. Экспортко 14,9 млн м³ нефть (негизинен Швеция, Нидерланд, Финлян­дияга, ошондой эле Франция, Германияга), 5,2 млрд м³ газ чыгарат. Көмүрдү негизинен ТАР, Колум­бия, Россиядан (жылына 9 млн т) алат.

Электр станцияларынын аныкталган кубат­туулугу 10 миӊ МВт чамасында (2004). 38,4 млрд кВт⋅ с электр энергиясын өндүрүп, 31,7 млрд кВт⋅ с пайдаланат. Өндүрүштүн 83%и ЖЭСке, 17% башка булактарга таандык. Дания ша­мал энергиясын пайдалануу боюнча дүйнөдө ал­дыӊкы орундардын бирин ээлейт. Түндүк деӊиз­деги «Horns Rev» (жээктен 14–20 км) дүйнөдөгү эӊ ири шамал паркы бар, анын кубаттуулугу 160 мВт. Ошондой эле био отундан, айыл чарба калдыктары­нан, деӊиз толкунунан, күн нурунан энергия алат.

Металлургия (металл иштетүү кошо) импорт­тук сырьёнун негизинде иштейт. Машина ку­руу (электрондук буюмдар ж-а транспорт ка­ражаттары кошо) өнөр жай продукциясынын 25%ин түзөт. Алар: деӊиз кемелерин куруу, энергетика ж-а муздаткыч жабдуулары, электр-техникалык про­дукциялары, тамак-аш өнөр жайы үчүн жабдуулар, медициналык приборлор ж-а аспаптар, телекоммуника­ция комплексинин тармактары. Сырткы заказ м-н түрдүү типтеги ж-а тоннаждагы кемелер ку-

Түндүк деӊиздеги «Horns rev» шамал паркы.

рулат. Кеме куруунун ж-а ремонттоонун борбор­лору – Копенгаген, Ольборг шаарлары.

Электр жабдууларын ж-а технологиясын, на­сос (жылына 10 млн), суу тазалоочу ж-а жы­лытуучу жабдууларды, кондиционер муздаткыч, шамал энергиясын өндүрүү үчүн жабдууларды ж-а технологияларды, медициналык приборлорду ж-а материалдарды, угуучу аппараттарды, диагнос­тика жабдууларын чыгарат.

Тамак-аш өнөр жайы, айрыкча сүттү кайра иштетүү, ошондой эле сыр, пиво, шире, балдар тамактарын ж. б. продукцияларды чыгаруу үчүн жабдууларды (80%тен ашыгы экспорттолот) ж-а айыл чарба­сы (электр сүт саагычын), эт ж-а балык иштетүү, лак, цемент даярдоо үчүн жабдууларды чыга­руу салтка айланган.

Электроникада зымсыз телекоммуникация, аудио ­ж-а көрмө техника, акустика системасы, телефондор, аскер техникасынын жогорку тех­нологиялык компоненттерин – радар системасын, ас­кер самолёттору м-н вертолётторунун радиоэлек­трондук коргонуу системаларын, космостук жабдууларды, аскер техникасы ж-а космостук ракеталар үчүн электрондук компоненттерди даярдоонун мааниси зор.

Химия өнөр жайы күкүрт кислотасын (дүйнөлүк өндүрүштүн 25% тейи), пластмасса, өсүмдүк кор­гоочу каражаттарды, лак, сыр, дары-дармек (ин­сулин, антибиотик, витамин) ж. б. даярдайт. Жыгач иштетүү, эмерек, текстиль, тигүү, бул­гаары өнөр жайлары бар. Дания модалуу кийим чыга­руу боюнча Скандинавия өлкөлөрүнүн ичинен ал­дыӊкы орунда. Тамак-аш өнөр жайы өнүккөн: азык-­түлүк өндүрүү боюнча Европа Биримдигине кирген өлкөлөрдүн ичинен 5–6-, киши башына бөлүш­түргөндө 1-орунда. Дания чочко этин (дүйнөлүк экс­порттун 17%), сүт, бекон, ветчина, сыр, жууган май ж. б. продуцияларын экспорттоо боюнча ал­дыӊкы орундардын бирин ээлейт. Дания пивосу м-н да белгилүү (80ден ашык ишканасы бар).

Ургаалдуу өнүккөн ж-а жогорку продукттуу­луктагы айыл чарбасы – өлкөнүн экономикасынын не­гизги секторлорунун бири. Агрардык (негизинен мал чарбасы) өндүрүшүнүн продукциясынын көлөмү ички керектөөдөн үч эсе көп, анын ²/3 си сыртка сатылат. Айыл чарба өндүрүшүнүн негизин үй-бүлөлүк ферма түзөт. Фермалардын орточо аян­ты 58 га. Чакан фермалар (30 гага чейин) жал­пы чарбанын 49%ин (айдоо жердин 12%), ири фермалар (50 га дан ашык) 37%ин түзөт (иште­тилген жердин 79%). Жалпы чарбалардын 60% мал чарбасы, 40% өсүмдүк өстүрүүчүлүк м-н алектенет. Агрардык секторунда фермерлер түзгөн 300гө жакын кооператив, коом, биримдик, иш­каналар ж-а ассоциациялар иштейт. Коопера­тивдер продукция сатуу ж-а сатып алуу, айыл чарба техникасын ремонттоо ж. б. иштерди жасайт. Бардык чарбачылык иштер механикалашты­рылган ж-а автоматташтырылган; минералдык

Дания акчасы.

жер семирткичтерди пайдалануу жылдан жыл­га азайып, экологиялык таза технологияны колдонуу кеӊейүүдө.

Агроөнөр жай комплексинин экспорту 9,6 млрд долларды түзөт (анын ичинен чочко эти 4,65 млрд, сүт продукталары 1,8 млрд, баалуу тери 0,67 млрд доллар; 2005). Негизги соода шериктери: Герма­ния, Улуу Британия, Япония, Швеция, ошондой эле Чыгыш Европа өлкөлөрү.

Айыл чарбасынын башкы тармагы – мал чар­басы (агрардык продукция наркынын 65,5%и). Чоч­кочулук ж-а сүт багытындагы уй асыроо өнүк­көн. 2005-жылы 13,5 млн чочко болгон; чочко этин даярдоо боюнча дүйнөдө 5-орунда (2 млн кг; анын 1,6 млн кгнан ашыгы экспортко чыгарылат); пайдаланылган ж-а экспортко чыгарылган чоч­ко этин киши башына бөлүштүргөндө Европа­да 1-орунда. 2005-жылы 17,5 млн тоок асыралган. Дания – суу суусарынын терисин даярдоо ж-а аны экспорттоо боюнча (дүйнөлүк өндүрүштүн 40%) дүйнөдө алдыӊкы өлкөлөрдүн бири.

Мал чарбасы үчүн өстүрүлгөн тоют өсүмдүктө­рүнүн аянты азык-түлүк өсүмдүктөрүнүкүнөн кыйла чоӊ. Айыл чарбага жарактуу жеринин (барды­гы 2645,3 миӊ га; өлкөнүн аймагынын 65%) 52,2%и дан (арпа, буудай, ошондой эле сулуу, кара буу­дай), 30,3% тоют ж-а 3,6% азык тамыр өсүмдүк­төрүнө (картошка, кант ж-а тоют кызылчасы), 0,8% жашылча, мөмө-жемишке туура келет.

Балык негизинен (75%) Түндүк деӊиздин жээ­гинен кармалат; дарыяларда, көлдөрдө ж-а ак­вафермаларда балык (жилингир, сом, курт ба­лык ж. б.) көбөйтүлөт. Дания балык кармоо ж-а көбөйтүү боюнча дүйнөдө 3-орунда.

Өлкөнүн экономикасынын ири ж-а туруктуу өнүккөн сектору – тейлөө чөйрөсү. Маанилүү тар­магы – финансы ж-а ишкердик жактан тейлөө. Дания калкты компьютер, Интернет ж-а тез байла­ныш м-н камсыз кылуу боюнча дүйнөдөгү беш ал­дыӊкы өлкөнүн ичине кирет. Ошондой эле иш­кердик жактан тейлөө ж-а далдалчылык (инженердик, курулуш, транспорт, энергетика, компьютердик технология, ошондой эле аудитордук, бухгалтердик, лизинг, маркентинг, реклама ж. б. жактан тейлөө) өнүккөн. Финансылык тейлөө секторун­да банк-кредиттик мекемелердин мааниси зор (548 банк иштейт). Илими өнүккөн; азыркы тех­нология, инновация кеӊири пайдаланылат.

Дания – Борбордук ж-а Түндүк Европа өлкөлөрүнүн орто­сундагы стратегиялык транспорт түйүнү; трансев­ропа жүктөрүнүн бир бөлүгүн тейлейт. Маанилүү аралдары тоннель-көпүрө курулмалары м-н бай­ланышат. Кичи ж-а Чоӊ Бельт кысыктарына салынган көпүрөлөр Ютландияны Фюн ж-а Зе­ландия аралдары м-н туташтырат. Эресунн (Зунд) кысыгынын астынан өткөн автомобиль ж-а те­мир жолдору (жалпы узундугу 15,8 км) Копенгагенди Мальме шаары (Швеция) м-н байланыштырып, Скандинавия өлкөлөрүнөн Германияга жол ачат. Швеция, Новергия, Германия м-н паром аркы­луу да катташат. Сыртка ташылган жүктүн 75%ке жакыны деӊиз, 17%тейи автомобиль, 8%ке жакыны темир жолуна туура келет. Ав­томобиль жолунун узундугу 72 257 км, анын 1032 кми жогорку ылдамдыктагы автомагистраль (2005). Темир жолунун узундугу 2644 км). Сырткы жүктөр­дүн 75%ке жакыны, ички жүктөрдүн ¹/5 ге жакыны деӊиз флоту м-н ташылат. 118 порт ж-а терминал иштейт. 28 аэропорт бар; эл аралык ири аэропорттору: Каструп (Копенгагенде), Бил­луни, Орхус, Оденсе.

Данияга дүйнөлүк экспорттун 1,1% ж-а импорт­тун 0,9% таандык. Экспортунда маанилүү орунду машина куруу (энергетика, тамак-аш өнөр жайы, телекоммуникация жабдуулары ж. б.), химия ж-а фармацевтика өнөр жай продукциялары ээлейт, азык-түлүк (эт ж-а сүт продуктулары, балык, дан) ж. б. чыгарып, сырттан өнөр жай жабдууларын, автомобиль, компьютер техникасын, офис жаб­дууларын, өнөр жай үчүн сырьё ж-а чала фабрикат, химикат, малга тоют ж. б. алат. Негизги соода шериктери: Германия (экспорттун 17,3%, им­порттун 20,7%), Швеция (13,3 ж-а 13,7%), Улуу Британия (9 ж-а 6%), ошондой эле, Нидерландия (5,2 ж-а 6,6%), Норвегия (5,3 ж-а 4,5%), АКШ (6,5 ж-а 2,8%) ж. б. Кытай м-н соода-сатыгы тез темпте өнүгүүдө.

Маданияты. Даниянын маданиятында жергиликтүү эл­дик салттар ж-а Европа мамлекеттеринин таа­сири таасын байкалат. Өлкөнүн калкы дээрлик сабаттуу. Милдеттүү 9 жылдык билим берилет, балдар жалпы билим берүүчү мектептерде оку­шат. Кесиптик-техникалык билим берүү мекемелери иштейт. Жогорку билим берүү системасына университе­ттер, экономика, башкаруу ж-а чет тилдер жогорку мектептери, фармацевтика, китепкана, педагогикалык ж-а стоматологиялык коллеждери, тех­никалык институттар кирет. Ири ЖОЖдору: Копен­гагендеги Королдук искусство академиясы, мындан тышкары Копенгаген, Ольбор, Орхус, Оденсе, Роскиллде университеттер, Королдук ветеринария ж-а айыл чарба университети, Дания жогорку техникалык мектеби, Дания инженердик академиясы бар.

Даниянын алгачкы адабий эстеликтери 12-кылымда латын тилинде пайда болгон. 16-кылымда улуттук тилдин өнүгүүсүнө Библияны дан тилине котор­гон (1550) К. Педерсон зор салым кошкон. 18-кылым­да Данияда агартуучулук идеялар тарайт. Ошол доорго таандык көрүнүктүү философ, драматург, сатирик Л. Хольберг улуттук дания театрын не­гиздөөчү катары, ошондой эле Й. Х. Вессель, Й. Эвальд сыяктуу акын ж-а драматургдардын реалисттик чыгармалары кеӊири белгилүү. 19-кылымда адабий романтизмдин өкүлү А. Эленшлегердин чыгар­малары адамдын мүмкүнчүлүктөрүнө карата ишеним м-н оптимисттик маанайда жаралган. Дания романтизминин классикалык доорунун көрүнүктүү өкүлү – Х. К. Андерсен жомокту уни­версалдуу, көп түрлүү акын-жазуучулардын маз­мундуу, философиялык ж-а диний-нравалык идеяларга жык толгон жанрга айланткан. С. Кьеркегор, Й. В. Йенсен, Х. К. Браннер, И. Кристенсен, П. Хойхольт ж. б. чыгармаларында элдин тур­мушундагы түрдүү окуялар чагылдырылат. С. Бёдкер, Б. Реутердин балдар үчүн жазылган чыгармалары Данияда, ошондой эле чет өлкөлөрдө кеӊири белгилүү.

Аймактагы маданий эстеликтердин калдыгы б. з. ч. 8-миӊ жылдыкка таандык. 10–14-кылымдарда роман, готика стилинде чиркөө, сепил, аскер­дик-инженердик курулуштар салынган. 16–17-кылымдарда шаар куруу өрчүгөн. 1754-жылы Копенгагенде Көр­көм академиянын уюшулушу улуттук көркөм классицизмдин калыптанышына шарт түз­гөн. Анын Б. Торвальдсен, Н. А. Абильгор, К. Ф. Харсдорф, К. Ф. Хансен сындуу өкүлдөрү кеӊири белгилүү.

Сүрөт өнөрүнүн эстеликтери таш дооруна таан­дык. Алгачкы миниатюралар 11–12-кылымдарда пайда болгон. Классицизмдин көрүнүктүү өкүлдөрү (Б. Торвальдсен, Е. Юль ж. б.) чыгармаларын барокко, рококконун таасиринде жараткан. Ска­ген кыштагында сүрөтчүлөрдүн колониясы негизде­лип, анын мүчөлөрү жарык ж-а абанын тааси­рин изилдешкен, андагы П. С. Крёйер, В. Йо­хансен, Т. Э. Филипсен, жубайлар А. К. ж-а М. П. Анкерлердин чыгармалары живопись ж-а лиризми м-н айырмаланат. Сүрөт өнөрүндө импрессионизмден абстракционизмге чейинки ар түрдүү багыт өкүм сүргөнү м-н негизги орун реа­лизмге таандык. Анын өкүлдөрү – Х. Бидструп, О. Руде ж. б. 21-кылымдын башында түрдүү жанр­дагы сүрөтчүлөрдүн башын коштурган Копенга­гендеги Опера жаӊы имараты (2004, архитектор Х. Лар-

Фредериксборгедеги сепил.

сен, сүрөтчүлөрү: О. Элиассон, Т. Розенцвейг, Э. А. Франдсен, С. Торнборг ж. б.) курулган.

Улуттук музыкасы 12-кылымга чейин элдик чы­гармалар (баатырдык, эпикалык) м-н гана чек­телген. Профессионалдык музыканын алгачкы үлгүлөрү 15–16-кылымдарда пайда болгон. М. Педерсон, Х. Нильсен ж. б. тунгуч профессионал компо­зиторлор чыгармаларын венеция мектебинин таасиринде жазган. Дания музыкасы 17-кылымда ита­лиялыктар м-н француздардын, 18-кылымда немис композиторлорунун таасиринде жазылган. Улут­тук стилде жазылган алгачкы чыгармалар – Кунцендин «Холгер Данске» (1789) ж-а Шульц­тун «Эгин майрамы» (1790). 1867-жылы Копенга­генде негизделген консерватория ж-а музыкалык би­рикме (1836) музыкалык маданияттын очогуна айланган. Борбор калаада жыл сайын эл аралык жаз фе­стивалы өткөрүлүп турат.

Данияда театр өнөрү 16-кылымда калыптана башта­ган. 19-кылымдын биринчи жарымында Р. Монте­гью шаардык жаӊы театрды жетектеп, алгач­кы ирет оригиналдуу пьесалар коюла баштаган. 1748-жылы Копенгагенде театр ачылып, 1770-жыл­дан Королдук дания театры деп аталган. Анын репертуарында Вольтер, Мольер, П. О. Бомар­ше, Р. Шеридандын чыгармалары болгон. Улут­тук актёрдук өнөргө негиз салгандар: Г. Лон­неман, М. У. Хортулат, Н. Клемантин, К. Валь­тер, М. Росинг ж. б. Учурда актёрлорду Копен­гагендеги драмалык искусство мамлекеттик мектеби (1886– 1967-жылдарда Королдук театрдын алдында иштеген) даярдап чыгарат. Дания Королдук театры өлкөдөгү ири чыгармачыл жамаат катары белгилүү. Анда драма, балет ж-а опера труппалары бар.

Балет өнөрү 17-кылымдан баштап өнүгө баштаган. 20–21-кылымдардын башталышында: А. Ларкесен, Л. Еппесен, Й. Элиасен, Й. Кобборг, Г. Боесон, К. Кавалло, Т. Лунн ж. б. артисттер Дания улут­тук балетин өнүктүрүүгө зор салымдарын ко­шушкан.

Копенгагенде алгачкы фильм 1896-жылы көрсө­түлгөн. 1903-жылы сүрөтчү П. Эльфельт кыска метраждуу фильмин көрүүчүлөргө тартуулаган. 20- кылымдын башында Европа өлкөлөрүнүн ичинде Дания кинематография тармагында көрүнүктүү орун­ду ээлеген. Үнсүз кино доору негизинен О. Оль­сендин ысмы м-н байланыштуу. Ал 1906-жылы «Nordisk Film» кинокомпаниясын уюштуруучу­лардын бири болгон. Биринчи дүйнөлүк согуш жылдарында негизинен сентименталдуу драма­лар («Мекен үчүн», «Акыр заман», «Асман ке­меси» ж. б.) коюлган. 1920-жылы Р. С. Петерсон алгачкы анимациялык «Үч адам» аттуу филь­мин тарткан. Немис фашисттик оккупация мез­гилинде көбүнчө комедиялар экрандаштырыл­ган. Ошону м-н катар эле олуттуу фильмдер, мисалы, С. Метлингдин (1940) «Жайдын кубаныч­тары», 1943-жылы Дания кинематографиясынын белгилүү режиссёру К. Т. Дрейердин «Каардануу күнү» сыяктуу мыкты фильмдердин бири ката­ры эсептелген кинолор да жаралган. Согуштан кийин «Көрүнбөгөн армия» (1945, режиссеру И. Якоб­сен), «Дитте – адам баласы» (режиссер Б. Хеннинг- Енсен; 1946-жылы Венецияда өткөн кинофестивал­дын байгесин алган) ж. б. фильмдер тартыл­ган. 70-жылдары Данияда кино тармагын мамле­кет тарабынан колдоо жөнүндө мыйзам кабыл алын­ган соӊ бир кыйла өнүгө баштаган. Мисалы, Б. Ав­густтун «Пеле-баскынчы» (1987, Канныдагы эл аралык фестивалда баш байгеге, «Оскар» сый­лыгына татыктуу болгон), Г. Акселдин «Бабет­танын тою» (1987, «Оскар» сыйлыгы), Т. Вин­тербергдин «Кымбаттуу Венди» (2005) ж. б. Копенгагенде 1940-жылы Дания киномузейи, 1972-жылы Дания киноинституту ачылган.

Ад.: О’ Делл Э. Скандинавия. М., 1962; Серебряный Л. Р. Физическая география и четвертичная геология Дании. М., 1967; Петренко И. М. Сельское хозяйство Дании. Краснодар, 2004; Коваленко В. П. Промыш­ленное производство молока и свинины в Дании. Краснодар, 2005.