ДЕМОГРАФИЯЛЫК «ЖАРЫЛУУ»

ДЕМОГРАФИЯЛЫК «ЖАРЫЛУУ» – калктын санынын мезгил-мезгили м-н кескин көбөйүүсү. Ал социалдык-экономикалык абалдын жакшыруусуна ж. б. себептерге байланыштуу. Дүйнөнүн калкынын саны 19-кылымдын башталышында бир нече жүз млнду гана түзгөн. 1830-жылы 1 млрдга жеткен. 18–19-кылымдарда абал кескин өзгөрүп, калктын саны ылдам өсө баштаган. 1930-жылы 2 млрддан ашып, 1987-жылы 5 млрдды түзгөн. 1960-жылы өсүү темпи­нин төмөндөгөнүнө (2ден 1,65%ке чейин) кара­бай, бүгүнкү күндө дүйнө калкы жылына 80 млнго өсүүдө, 21-кылымдын аягында өсүш 90 млнго жетиши күтүлүүдө. 20-кылымдын 50–60-жылдарын­да Азиянын, Африканын ж-а Латын Америка­сынын өнүгүп жаткан өлкөлөрүндө төрөлүүнүн жогорку темпи (калктын жылдык орточо өсүү тем­пи 2,2–2,8%) сакталып, өлүм-житимдин (ай­рыкча балдардын өлүм-житиминин) төмөндө­шүнө байланыштуу калктын саны кескин кө­бөйгөн. Ал өлкөлөрдө дүйнөнүн калкынын 50%тен ашыгы жашагандыктан, алардын кал­кынын өсүү темпи жер шарындагы калктын санынын өсүүсүнө зор таасирин тийгизип, дүй­нөлүк Дүйнөлүк "жарылууга" алып келген; ал эми ал өлкөлөрдүн өнүгүүсүндөгү социалдык-экономикалык көйгөйлөр глобал­дык мүнөзгө өткөн. Ал эми Батыш Европа, Түндүк Америка, ошондой эле мурдагы СССР аймагында калк­тын санынын өсүүсү салыштырмалуу төмөн (орто эсеп м-н 0,2–0,8%) болгон. БУУнун маалыматы боюнча калктын саны 20-кылымдын аягында 6 млрддан ашып, 2090-жылы (2095-жылы) 10,2 млрдга (12 млрд) жетип, туруктуу өсүү темпине ээ бо­лушу мүмкүн. Мындай темптеги көбөйүү жер шарынын айрым аймактарында табигый эко­системаларга чоӊ басым келтирип, жашоону камсыз кылуучу жаратылыш системаларын бу­зууга алып келиши ыктымал; тамак-аш каат­чылыгы пайда болот. Азыркы учурда БУУнун маалыматы боюнча өнүгүп келе жаткан өлкөлөрдө 515 млн адам дайыма ачкачылыкта жашоодо. Ошондуктан азык-түлүк каатчылыгын глобал­дык деӊгээлде чечүү үчүн демографиялык, экологиялык, энерге­тикалык ж. б. факторлорго байланыштуу изил­дөөлөр жүргүзүлүүдө. Өнүккөн өлкөлөрдөгү акыр­кы 200 жыл ичиндеги төрөлүүнү ж-а өлүм-жи­тимди талдоонун негизинде «жөнөкөй» турук­туулуктун (төрөлүүнүн ж-а өлүм-житимдин жо­гору болушу) «азыркы» туруктуулукка (төрөлүү­нүн ж-а өлүм-житимдин төмөн болушу) өтүүсүн даана байкоого болот. Бул демографиялык өткөөл 4 фа­заны камтыйт: 1. Медицина начар өнүккөн абалда: төрөлүү деӊгээли жогору, балдардын өлүмү да жогору; мында калктын саны жай өсөт. 2. Коомчулук оору-сыркоону жөнгө салууну үй­рөнөт. Төрөлүү мурдагы калыбында калып, өлүм-житимдин (айрыкча балдардын өлүмүнүн) кыскарышы калктын тез өсүп кетүүсүнө шарт түзгөн. 3. Социалдык ж-а экономикалык өзгөрүүлөр (ма­териалдык өндүрүштүн өнүгүүсү, калктын тур­муш-тиричилигинин жакшырышы, саламат­тыкты сактоо деӊгээлинин өнүгүүсү) төрөлүүнүн төмөндөшүнө алып келет. Бул фазанын аягын­да калктын саны кайра турукташат, анткени балдардын өлүм-житиминин азайышы төмөнкү төрөлүүнү толуктап турат. 4. Калктын санынын жаӊы туруктуулугу төрөлүүнүн ж-а өлүм-жи­тимдин азайышынан түзүлөт.