ДАРВИНИЗМ

ДАРВИНИЗМ – органикалык дүйнө эволюциясынын Ч. Дарвиндин көз карашынын негизинде түп­төлгөн материалисттик теориясы. Эволюция­нын реалдуулугун далилдөө м-н эволюция про­цессинин механизмин түшүндүрөт. Дарвинизмдин пайда болушуна бир катар окумуштуулардын түрлөр­дүн өзгөргүчтүгүн (трансформизм) айтып, бирок эволюциянын себебин ж-а механизмин ачалба­ган концепциялары түрткү болгон. Ч. Дарвин бул теориянын үстүндө 1837-жылдан баштап эм­гектене баштаган. Ал палеонтология, салыш­тырма анатомия, эмбриология, систематика ж-а геологиянын маалыматтарына таянуу м-н, алардын жетишкендиктерин иш жүзүндө кол­донгон. Дарвиндин негизги жоболору 1859-жылы чыккан «Табигый тандалуу жолу менен түрлөр­дүн келип чыгышы» же «Жашоо үчүн күрөштө ыӊгайлашкан породалардын сакталышы» деген китебинде жазылган. Англиялык окумуштуу А. Уол­лес Ч. Дарвин м-н байланышпай туруп эле анын оюна жакын жыйынтыкка келген. Дарвинизмди өөрчү­түүгө ж-а жайылтууга Т. Гексли («Дарвинизм» терминин сунуш кылган, 1860), Ф. Мюллер ж-а Э. Гек­кель, А. О. ж-а В. О. Ковалевскийлер, Н. А. ж-а А. Н. Северцовдор, К. А. Тимирязев, И. И. Шмальгаузен ж. б. чоӊ салым кошуш­кан. 20-кылымдын 20–30-жылдарында Дарвинизм м-н гене­тиканын жетишкендиктерин бириктирүүчү эво­люциянын синтездик теориясы пайда болгон. Дарвинизм боюнча тукум куугучтук, өзгөргүчтүк ж-а та­бигый тандалуу эволюциянын кыймылдаткыч күчү болуп эсептелет. Адам атайын баалуу өзгө­чөлүккө ээ организмди билгичтик м-н тандап алат да, аны сактап калууга, жакшыртууга ара­кеттенип, андан тукум алат, башкача айтканда жасалма тан­доо жүргүзөт. Ал эми табиятта мындай процесс табигый тандалуу жолу аркылуу өтөт да, жа­ныбар м-н өсүмдүктө пайда болгон тукум куу­гучтуктун өзгөрүшү табигый тандалуунун таа­сирине жараша болот. Ч. Дарвин өзгөргүчтүктүн негизги эки түрүн – организмдин тышкы чөй­рөнүн таасирине ыӊгайлануу реакциясы жообу б е л г и л ү ү ж-а чөйрөнүн таасиринен пайда болуп, бирок ыӊгайланууга жөндөмсүз б е л­г и с и з түрү бар экенин айткан. Дарвин эво­люция үчүн негизги материал белгисиз өзгөр­гүчтүк деп эсептеген. Кийинки биологдор да эво­люциянын негизги материалы белгисиз (тукум куугучтук) өзгөргүчтүк экенин аргындаштыруу­нун натыйжасында пайда болгон мутация ж-а анын комбинацияларынын негизинде аныкташ­кан. Организмдин айлана-чөйрө м-н өз ара ара­кети жашоо үчүн күрөш болуп эсептелет. Дарвин­дин эӊ негизги илимий табылгасы – эволюциянын кыймылдаткыч күчүн аныктагандыгында. Бул та­былга биология илими тарабынан тереӊделип ж-а толукталып, азыркы дарвинизмдин негизин түзөт.

Ад.: Шмальгаузен И. И. Проблемы дарвинизма. Л., 1969; Пирманад А. А. Дарвинизм. М., 1978 Б. Бегалиева.