ЖАЛАЛ-АБАД

ЖАЛАЛ-АБАД – Жалал-Абад облусунун борбору (1991-жылдан);

Шаардын кире беришиндеги салтанат капкасы. Ал­дыңкы планда Курманбек баатырдын эстелиги.

1887-жылдан шаар. Чыгарган продукциясынын көлөмү ж-а өнөр жай потенциа­лы боюнча Кыргызстанда Бишкек, Ош ж-а Токмоктон кийинки 4-шаар. Көгарт өрөөнүндө, байыркы Улуу Жибек жолунун ж-а Бишкек – Ош автомобиль жолунун боюнда жайгашкан. Автомо­биль ж-а темир жолдор тоому. Кыргызстандын борбо­ру – Бишкек шаарынан 560 км түштүк тарапта; Ош шаарына чейин эл аралык эски жол м-н (Өзбекстан­дын Ханабат шаары аркылуу) 60 км, жаңы жол м-н (Өзгөн шаары аркылуу) 100 км. Шаар аянты 8821 га. Калкы 127 миң (2022). Жалал-Абад шаары – 1924– 26-жылдарда округдун, 1926–28-жылдарда кантондун, 1939– 59-жылдарда ж-а 1991-жылдан облустун борбору.
Шаар Фергана өрөөнүнүн бир бөлүгүн түзгөн Көгарт өрөөнүнүн түзөң түштүк-чыгыш чет-жака­сында, Фергана тоо тизмегинин түштүк-батыш тармагы болгон Айып-Тоонун этегинде, деңиз деңгээлинен 755 мден (түштүк бөлүгүндө) 800 мге чейинки (түндүк бөлүгүндө) бийиктикте жайгашкан. Шаар жайгашкан аймактын рельефи негизинен түз­дүктүү; түштүк-батышты карай жалпы жантайың­кы. Мында төртүнчүлүк мезгилде пайда болгон шагылдын үстүн лёсстуу катмар жаап жатат.
Жалал-Абад – Кыргызста ндагы эң жылуу ж-а күнөстүү шаар. Климаты мелүүн континенттик, жер ор­толук деңиздик климатка окшоп кетет. Жайы ысык, кургакчыл, июлдун орточо температурасы 27°С, кышы мелүүн суук, жумшак, январдын орточо темппературасы –4,1°С. Жаан-чачындын жылдык орточо өлчөмү 490 мм. Күн тийүү узактыгы жылына 2787 саатты түзөт. Түштүк-батыштан жай соккон (0,6 м/сек) шамал үстөмдүк кылат.
Жалал-Абад шаарынын батыш тарабынан Көгарт, чы­гыш тарабынан Чаңгет суулары агып өтөт. Көгарт суусунан ирригациялык көп тармактар башталып, сугат каналдарына таралып кетет. Чаңгеттин суусу сугатка кеңири пайдаланылат.
Шаар жайгашкан аймакта жер астындагы суу­нун запасы да бар. Суу ресурстарынын ичинен маанилүү орунду Айып-Тоонун капталынан чыккан ысык ж-а минералдык суулар түзөт. Мында 60тан ашык булак бар, алардын 5и ысык (37–42°С), 12си жылуу (20°Сден жогору), калганы муздак бу­лактар. Бул ысык ж-а минералдык суулардын кендери О. Азиядагы эң белгилүү Жалал-Абад курортунун (ал шаардан 5 км аралыкта, деңиз деңгээлинен 984 м бийиктикте жайгашкан) дарылоочу базасы болуп саналат. Курорттон 2,5 км ара­лыктагы 27 РЭ көзөнөгүнүн суусу Жалал-Абад пиво заводу тарабынан «Жалал-Абад» № 27 деген ат м-н бөтөлкөгө куюлуп, дары-суусундук суу катары соода тармактарына жөнөтүлөт. Курорт­то минералдуу суулардан сырткары, ошондой эле дары баткак (чым көңдүү) да пайдаланылат. Анын кени шаардан 5 км түштүк-чыгыш тарапта, Айып- Тоонун батыш капталында, деңиз деңгээлинен 1070– 1075 м бийиктикте жайгашкан.
Шаардын чеги ж-а Көгарт өрөөнүнүн ага чек­теш аймагы жарым чөл ж-а кургак талаа ланд­шафттык зоналарында жайгашкан.

Калкы. Жалал-Абад Октябрь революциясына чейин эле Кыргызстандагы ири шаарлардын бири болгон. 1897-

Жалал-Абад шаарынын жалпы көрүнүшү.

жылкы бүткүл Россиялык эл каттоонун маа­лыматы боюнча Жалал-Абаддын калкы 2713 (анын 1377си эркек, 1336сы аял), 1913-жылы 4,5 миң бол­гон. 2009-жылы шаар калкы 97,2 миң адамга жет­кен; алардын 48,5%ин эркектер, 51,5%ин аял­дар түзөт. Шаарда 30дан ашык улут өкүлдөрү жашайт, анын 45%тейи кыргыздар, 30%тейи өзбектер, 25%тейи башка улуттар.
Шаар калкынын эмгекке жарамдуусу 55,5% (же 45,5 миң адам), экон. активдүүсү 28,3% (23,2 миң). Калктын табигый өсүүсү 2000-жылы 1141, миграциянын эсебинен өсүүсү 90 адамды түзгөн. Шаардын экономикасынын реалдуу сек­торунун ишканаларында 2000-жылы 16,7 миң адам иштеген (шаардын эмгек ресурсунун 34,5%и). Анын 41,0%и өнөр жайында, 8,0%и курулушта, 8,5%и транспортто, 25,0%и айыл чарбасында, 17,5%и башка тар­мактарда иштеген. Рыноктук өзгөрүү мезгилинде шаарда соода, кызмат көрсөтүү (мейманкана) ресторан ж. б. чөйрөлөрү өнүгө баштады. Соода чөйрөсү рынок шартына тез ылайыкташып кет­ти. Бирок, жумуш м-н камсыз кылуунун тар­мак боюнча бөлүнүшү заманбап экономиканын та­лабын толук канааттандыра албайт.

Тарыхы. Жалал-Абад Фергана облусунун экономика­сына ж-а социалдык-маданий жашоосуна таа­сир этүүчү ири кыштак катары 19-кылымда белгилүү болгон. Анын соодага ыңгайлуу тогуз жолдун тоомунда жайгашышы, дыйканчылыкка жа­гымдуу шарты, суунун молдугу калкты кы­зыктырып, кыштак тез эле өнүгө баштаган. 19-кылымдын орто ченинде бул жерде кербен сарай болуп, Фергана өрөөнүнүн ж-а Көгарт, Тогуз-То­ронун калкынын ортосунда мал чарба продук­туларын алмашуучу дүң соода түйүнүнө айлан­ган. 1890–1910-жылдарда Жалал-Абадда болуштук кең­се ачылып, көчөлөр тартипке келтирилген. Поч­та иштей баштаган. Пахта ж. б. техникалык, бакча өсүм­дүктөрүн жакшыртуу багытында шаарда «Таж­рыйба» участкасы түзүлгөн. Фельдшердик бөлүм ачылган. Ал эми 1912-жылы 6 орундуу 1-оорукана иштей баштаган. 1914-жылы көпөс Журавлёв 1-жо­лу механикалык тегирмен курган. 1916-жылы Жалал-Абадда 1-банк ачылган, шаарга темир жол жеткирилип, 1916-жылы 1-поезд келген. Шаарда 1917-жылы 17–19-декабрда Совет бийлиги жарыяланган. Кыргызстан Россия­га кошулгандан кийин Жалал-Абад болуштуктун, 1924–28-жылдарда Жалал-Абад округунун борбору бол­гон. 1927–28-жылдарда Жалал-Абад кантону уюшулуп, Айым, Жалал-Абад, Көгарт, Базар-Коргон, Май­кен, Кетмен-Төбө, Кызыл-Жар, Чоң Алай, Чат­кал болуштуктарын бириктирип, борбору Жалал-Абад шаары болгон. 1928-жылы Жалал-Абад кантону Ош кантону м-н биригип, Ош округу аталган. 1939– 59-жылдарда Жалал-Абад облусунун борбору болгон. 1926-ж. облустук китепкана ачылган. Жалал-Абад шаа­рында көптөгөн белгилүү инсандар жашап, иш­теген. Алар: Төрөкул Айтматов (Жалал-Абад кантонунда жер-суу реформасын жүргүзүү боюнча төрага; 1926–29), Эргеш Алиев (милициянын ге­нералы), Кубат Жуматаев (Жалал-Абад обком комсомолунун мурдагы катчысы) ж. б. 1926-жылы педтехникум ачылган. Ал 1947–57-жылдарда мугалим­дер институту деп аталган. Учурда ал Жалал-Абад мамлекеттик университети (ЖАМУ). 1938-жылы зооветмектеп ачылып, ал 1947-жылы зоо­веттехникум болгон. Ошол эле жылы механи­заторлордун мектеби ачылып, 1992-жылдан лицей.
Шаарда пахта тазалоочу (1939), кыш, сүт заводдору, МТС, тери иштетүүчү, кийим тигүүчү цех­тер, эт комбинаты ж. б. ишканалар, маданий мекемелер, спорт аянтчалары ачылган. Согуш­тан кийинки жылдары экономикалык ж-а турмуш-ти­ричилик мекемелери кеңейген. 1947-жылы аэропорт, пиво заводу ж. б. курулуп, 1950-жылы шаардын өнү­гүшү үчүн 1-генералдык план бекитилген. Облустук керек-жарак коому, Түштүк-Кыргыз жаңгак токой­лору боюнча башкармалык уюштурулуп, кичи ра­йондор пайда болгон. 1960–70-жылдары шаар андан ары өнүктү. «Кыргызмунай» чалгындоо экспедициясы Жалал-Абадда уюштурулуп, облустагы жанар май базалары аныкталды. Избаскенден Жалал-Абадга чейин созулган газ кууру курула баш­тады. Шаардык турмуш-тиричилик комбинаты, жер казуучу техникаларды даярдоочу, насос, ку­рулуш материал чыгаруучу ишканалар, шаар­ды ж-а облусту (Ош облусун да) суюлтулган газ м-н камсыз кылуучу база, мебель фабрикасы ж. б. бар. Жалал-Абад шаары 1980-жылдары Кыргызстандын өнөр жай ж-а маданий ири борборлорунун бирине айланды. Ошондой эле пахта тазалоочу завод, кондитер­дик бирикме, мебель ж-а кийим тигүү фабрикала­ры, жыгаччылык, курулуш материалдар ком­бинаттары, жер казуучу техникаларды ремонт­тоо ж-а тамеки ферменттөө заводдору бар экономикалык борбор болуп саналат. 1996-жылы Кыргызстанда 1-болуп, нефть продуктула­рын кайра иштетүүчү комбинат, элге керектүү товарларды чыгаруучу эл аралык биргелешкен ишканалар ишке киргизилди. 1993-жылдан университет, коммерциялык институт, окутуунун жаңы тех­нологиясына негизделген лицейлер, Барпы атындагы облустук драма театры, филармония, маданий бор­борлор ачылды. Көп улуттуу шаар болгондук­тан, улуттук-маданий борборлор уюшулган, мез­гилдүү басылмалар чыгат, телекөрсөтүү иштейт. 2001-жылы облуста Курманбек баатырдын 500 жыл­дык мааракеси белгиленген. Салтанатка арна­лып, Жалал-Абад шаарынын кире беришине «Курман­бек – кылымдар мурасы» комплекси, «Фольк­лордук талаа», «Телтору» ат майданы ж. б. ку­рулган. 2007-жылы Жалал-Абад шаары 125 жылдыгын белгиледи.

Экономикасы. Жалал-Абад шаары – Кыргызстандагы со­циалдык-экономикалык инфраструктурасы өнүккөн административдик, маданий ж-а өнөр жайлуу негизги борборлордун бири. Өнөр жай тармактары ж. б. мекемелерде иштегендердин саны боюнча Жалал-Абад – Кыргызстандын түш­түгүндөгү 2-ири шаар. Облустун өндүрүшүнүн жалпы көлөмүнүн 26,7%ин Жалал-Абад шаарынын өнөр жай ишканалары чыгарган товардык продук­ция түзөт, ал эми электр энергия өндүрүшүн кош­пой эсептегенде ал 42,0%ке жетет. Катталган субъектилер менчиктөө формалары боюнча 91,3%и (2624 субъект) жеке менчикке, 5,7%и (165), мамлекеттик ж-а 3,0%и (85) коммуналык менчикке тиешелүү. Алардын көбүн чакан ишканалар, азыраагын орто ж-а ири ишканалар түзөт. Чар­ба жүргүзүүчү субъектилердин дээрлик көбү соо-

Шаардагы базар.

да, кызмат көрсөтүү, транспорт, айыл чарба, өнөр жай ж. б. тармактарда катталган.
Өнөр жай продукциясынын басымдуу бөлүгүн отун (57,1%), жеңил (25,0%), ун-аралаш тоют (5,5%), тамак-аш (4,3%), машина куруу ж-а металл иш­тетүү (1,5%), курулуш материалдары (0,7%), башка өндүрүштөр (5,9%) берет. Шаардагы ири өнөр жай ишканалары: «Кыргыз Петролеум Компа­ни» биргелешкен ишканасы, «Кыргыз пахтасы» ААК, «Айып булак» заводу АК, «Арак заводу» ЖАК, «Азрет айып» дан продуктулар комбина­ты АК, «Ак алтын» биргелешкен ишканасы, «Нур» АК, «Азиз тамеки», «Мата» АК ж. б. Бул ишканалар пахта буласын (8,1 миң т өндүргөн), ферменттелген тамеки (3,1 миң т), ун (5,2 миң т), суу ж-а ликёр-алкоголь ичимдиктери (154,7 миң дал), токулбаган кездеме (узундугу 415,2 миң м), туташтыргычтар (151,8 миң даана), жеңил ма­шиналар үчүн тетиктер (54,4 миң даана), бен­зин (46,8 миң т), дизель майы (18,7 миң т), ма­зут (11,2 миң т) өндүргөн. Шаардын өнөр жай ишка­налары консоль насосторун (52 даана), электр­радиаторлорун (220 миң даана), курама-бетон (1,1 миң м³), эмерек (3,3 млн сомдук), шпон (60 миң м²), минералдуу суу (1581,0 миң бөтөлкө), ошондой эле элге кеңири керектелүүчү тигилүү кийим ж-а трикотаж буюмдарын, эмерек, азык-түлүк товарларын, өсүмдүк майын, кондитер ж-а ма­карон азыктарын, суусундуктарды, самын ж. б. чыгарат (2006).
Шаардын к у р у л у ш к о м п л е к с и н е пахтаны кайра иштетүүчү «Ак алтын» бирге­лешкен ишканасынын имараты (жылдык ку­баттуулугу 12,5 т пахта буласы), жалпы аянты 8675 м² келген турак-жайлар, салтанат капка­сы ж-а ат майдан кирет.
Шаарда чет өлкөлүк (АКШ, Канада, Түштүк Ко­рея, Кытай, Түркия, Швейцария, Италия өлкө­лөрүнүн) ири компаниялар ж-а фирмалар м-н биргелешкен 13 ишкана иштеп, чыгарган про­дукцияларын Борбордук Азия өлкөлөрүнө экспорт­тоодо. Ошондой эле Кыргыз Республикасынын Улуттук банкы­нын облустук филиалы, «Кыргызөнөржайкурулуш­банк», Ачык типтеги АК «Эсептешүү-аманат компаниясы», «Кыргызстан», «Дос-Кредобанк», «Автобанк», «Курулуш банк» ж. б. банктардын филиалдары иштейт. Мындан сырткары финан­сы уюмдары м-н кредиттик линиялардын 18 өкүлчүлүктөрү м-н филиалдары бар.
Жалал-Абад шаарынын аймагында т р а н с п о р т ­т у н төрт түрү өнүккөн. Алар – автомобиль, темир жол, аба ж-а куур транспорту. Булардын ичи­нен маанилүүсү – автомобиль транспорту. Негиз­ги жол тоому катары облусту Кыргызстандын баш­ка аймактары, респликанын борбору – Бишкек шаары, ошондой эле Өзбекстан, Тажикстандын шаар-кыш­тактары м-н байланыштырып турат. Ири ма­гистралдары: Жалал-Абад – Бишкек, Жалал-Абад – Ош, Жалал-Абад – Анжиян (Өзбекстан), Жалал-Абад – Токто­гул, Жалал-Абад – Кербен – Ала-Бука – Каныш-Кыя, Жалал-Абад – Арстанбап ж. б. Автомобиль жолунун жалпы узундугу 415 км, алардын 70%и асфальттал­ган. Сырткы экономикалык байланыштары негизинен темир жол транспорту м-н жүргүзүлөт. Бишкек – Жалал-Абад темир жол тармагы Казакстан, Өзбекстан, Та­жикстандын аймактары аркылуу өтөт. Жүргүнчү ж-а жүк ташууда а б а т р а н с п о р т у н у н да мааниси чоң. «Жалал-Абад» аэропортунан Бишкек, Каракол, Чолпон-Ата шаарларына ж-а Ка­зарман кыштагына авиакаттам болуп турат. Г а з к у у р у Кочкор-Ата шаарчасынан Жалал-Абад шаарына жүргүзүлгөн. Магистралдык газ куурунун узундугу 102 км, жогорку басымдуу газ куурунуку 171 км. Жалал-Абадда газ бөлүштүрүүчү 4 тармак жана 50 пункт бар. Шаарда узундугу 10,2 км келген трол­лейбус линиясын куруу пландаштырылууда. Калкты телефон, телеграф байланышы, радио ж-а телекөрсөтүү м-н Жалал-Абад «Кыргызтелеком» ишканасы камсыз кылат. Шаарда эл аралык линияга чыгууну камсыз кыла турган автомат­таштырылган транзиттик түйүн (АТУК), шаар ичиндеги байланыштын 13 миң номурлуу ав­томатташтырылган телефон станциясы иштейт. 1994-жылы америкалык «КАТЕЛ» фирмасы м-н уюктук (сотовый) байланыш пайдаланууга берилген. «КАРТ» тибиндеги радиотелефон станциясы көчмө телефондук байланышты камсыз кылат. 1998-жылдан «Интернет» компьютердик бай­ланыш системасы иштөөдө.

Шаарда 400дөй соода, коомдук тамактануу ж-а турмуш-тиричилик кызмат көрсөтүү түйүн­дөрү бар. Борбордук базар (аянты 19800 м²; 501 орун­дуу), Шабдалызар (700 орундуу), «Мадумар ата» фирмасынын (80 орун), «Адилет» (380) ж. б. жеке менчик базарлар, ошондой эле 6 чакан базар, 4 ресторан (500 орундуу), «Мөлмөл» мейманкана комплекси (200дөн ашык орун) иштөөдө.
Шаардын алгачкы чеги 1923-жылы апрелде бел­гиленип, ага 12 кыштак кирген. Шаар чегинин узундугу периметр боюнча 14 кмди түзгөн. Шаарда 10 миңдей адам жашаган, 12 көчөсү болгон. Аян­ты 704 ганы түзүп, турак жай фондусу негизи­нен бир кабаттуу үйлөрдөн (жалпы аянты 113 миң м²) туруп, ал эми 2 кабаттуу үйлөр 6 миң м²ди, башкача айтканда 2,4%ти гана түзгөн. Жалал-Абад шаарынын алгачкы башкы планы «Кыргыздолбоор» тара­бынан 1950-жылы иштелип чыгып, кабыл алын­ган; ушул планга ылайык курула баштаган. Учурда шаар эски борбордук бөлүгүнөн сырткары 6 кичи районго бөлүнөт (алар Улуу Ата Мекен­дик согуштан кийин пайда болгон). Шаардын борбордук бөлүгү башкы планга ылайык реконст­рукцияланып, азыр да жаңыланууда. Шаардын чет-жакаларында «Достук», «Жеңиш», «Курман­бек», «Пригородный», «СМУ-городок», «Спут­ник» кичи райондору ж-а Тайгараев атындагы айыл округунун турак жайлары жайгашкан. К о м ­м у н а л ы к ч а р б а с ы. Жалал-Абад шаарында суу куурунун узундугу 176 км, анын ичинде көчө тармактарынын узундугу 82 км. Суу белгиленген кубаттуулугу сутка­сына 57,2 миң м³ болгон 20 бургулоо көзөнөгү м-н алынат. Алар шаардын ар кайсы район­дорундагы 9 насостук станцияда жайгашкан, кубаттуулугу суткасына 2,7 миң м³. Канализа­ция тармактарынын узундугу 60 км, анын ичинде башкы кол­лекторлордуку 30 км, көчө тармактарыныкы 16,5 км, ички кварталдары м-н короо жайлар­дыкы 13,5 км. Мындан сырткары шаардын ай­магын селден коргоочу Сел-Арык, Чоң-Арык, Хан-Арык каналдары бар.
Б и л и м б е р ү ү, с а л а м а т т ы к с а к ­т о о ж - а м а д а н и я т ы. Жалал-Абад – Түштүк Кыргызстандагы маданияттын ж-а билим берүүнүн ири борбору болуп саналат. 19-кылымдын аягында шаар­да 8 мечит, 2 мектеп болсо, азыр жалпы билим берүүчү 20 мектеп иштеп, анда 20 миңден ашуун окуучу билим алат; 20 бала бакчада 3 миңден ашык бала тарбияланууда. 3 лицей, 2 спорт мек­теби, балдардын экология, край таануу ж-а техникалык чыгармачылык ж-а балдарга билим берүү борборлору, балдардын чыгармачылык үйү, кыргыз-түрк лицейи, менчик ж-а музыкалык (1956-жылдан), сүрөт (1975- жылдан) мектептери, маданият техникуму, медициналык окуу жайы (1939-жылдан), педагогикалык коллеж бар; ошондой эле 2 кесиптик-техникалык лицей (1938-жылдан айылдык, 1957–75-жылдарда шаардык кесиптик-техникалык окуу жайы болгон) бар. ЖОЖдор [Жалал-Абад мамлекеттик университети (ЖАМУ), Жалал-Абад коммерциялык институту, Кыргыз-өзбек эл достугу университети, ошондой эле Кыргыз мамлекеттик дене тарбия ж-а спорт академиясынын, КЭУнун, Ош ТУнун филиалдары] ж-а Жалал-Абад мамлекеттик техникалык институту иштейт. Илимий изилдөө иштерин КР УИАнын Түштүк бөлүмүнө караган биосфера, энер­гетика ж-а микроэлектроника институттары, та­биятты коргоо коому жүргүзөт. Жалал-Абад шаарында калкты медициналык жактан тейлөөчү 21 мекеме иштейт, анын 6сы стационар (2000); анда 432 врач (анын 106сы шаар калкын тей­лейт) ж-а 949 медициналык орто билимдүү кызматкер эм­гектенет. Шаарда облустук бириккен оорукана, облустук балдар ооруканасы (305 орундуу), кургак учук оорусун дарылоо диспансери (1947-жылдан иш­тейт), «Бакыт» балдар реабилитация борбору, 5 бейтапкана, 11 үй-бүлөлүк врачтар тобу, «Дени сак үй-бүлө» борбору, облустук төрөт үйү (130 орун­дуу) иштейт. Шаар калкынын ден соолугун чыңдоодо Жалал-Абад курортунун мааниси зор. Шаарда 7 кинотеатр, облустук китепкана (5 фи­лиалы бар; жалпы китеп фондусу 600 миңден ашык нуска), музей, 3 эс алуу паркы (Токтогул ж-а Навои атындагы, «Спутник» кичи районунда), 2 стадион, үстү жабык спорт залы, сууда сүзүү үчүн бассейн ж-а 500 орундуу ден соолук чыңдоо ком­плекси бар. Шаарда 3 тилде 11 гезит чыгат; алар: «Мез­гил үнү», «Голос времени» (шаардык гезиттер), «Акыйкат жарчысы» (кыргыз тилинде), «Жа­лол-Абод тонги» (өзбек тилинде, облустук гезиттер). Облустук телерадиокомпания, 5 коммерциялык те­лекомпания иштейт, аларда берүүлөр кыргыз, орус ж-а өзбек тилдеринде жүргүзүлөт.

Ад.: Трунов В. Ф. Жалал-Абад. Хроника событий (1877–1999), даты, цифры, факты. Жалал-Абад. 1999; Жалал-Абад облусу: Энциклопедия. Б., 2003.

Ө. Бараталиев, Т. Кененсариев, А. Мырзаев.