ЖЕТИ-СУУ

ЖЕТИ-СУУ – Казакстандын түштүк-чыгыш бөлүгү, түндүгүнөн Балкаш көлү, түндүк-чыгышынан Са­сык-Көл ж-а Ала-Көл, түштүк-чыгышынан Жуң­гар Ала-Тоосу, түштүгүнөн Түндүк Теңир-Тоо м-н чектешкен тарыхый-географиялык аймак. Тарыхый нускалар ж-а илимий изилдөөлөр боюнча Жети-Суунун аталышы жети өзөнгө байланышкан. Ай­рым илимпоздор Лепси, Баскан, Саркант, Ак- Суу, Бойон, Кара-Тал ж-а Кел-Суу дарыяларын атаса, кээ бирлери Баскан, Саркант дарыяларынын ордуна Аягөз м-н Илени атаган. В. В. Бартольд Иле д-нын түндүк-чыгышындагы Көк-Суу, Кара-Тал, Кызыл- Агач, Бөйөн, Ак-Суу, Баскан, Лепси сууларын эсептесе, А. К. Гейнс Кызыл-Агачтын ордуна Саркант суусун киргизген. 1867-жылы Түркстан ге­нерал-губернаторлугунун алдында Жети-Суу (Се­миречье) облусу түзүлүп, ага Ысык-Көл (кийин Ка­ракол), Токмок (кийин Пишпек) уезддери ка­рап, чек арасы Кургаты ж-а Чүй суусунун оң жак жээги м-н өткөндүктөн, бул облуска кир­ген аймактар жалпысынан Жети-Суу деген түшүнүк алган. Улуу Жибек жолунда жайгашкандык­тан, байыртадан өнүккөн маданиятка ээ болуп, Жети-Сууда б. з. ч. 7–4-кылымдарда сак урууларына (кытай­ча сэ) караган тайпалар жашап келишкен. Б. з. ч. 2-кылымда аларды юечжилер сүрүп чыгып, Кушан державасын түзүшкөн. Б. з. ч. 1-кылымдан б. з. 4-к­ылымынын башына чейин усундар; 4–6-кылымдарда жу­жаңдар мекендешкен. 6-кылымда Түрк кагандыгы (581-жылы Батыш ж-а Чыгыш Түрк кагандыктары болуп бөлүнгөн) ж-а 8-кылымдын башында Түргөш кагандыгынын, 766-жылы карлуктардын Суябды басып алышы м-н алардын ээлигинде калат (к. Карлук кагандыгы). 9–10-кылымдарда жикил­дер ж-а кыргыздар (хырхыс) Жети-Сууда жаша­ганы перс тилиндеги эмгектерде эскерилген (к. «Худуд-ал-алам»). 10–11-кылымдарда Караханиддер мам­лекетинин курамына кирип, 1129–30-жылдарда кидан­дар каратып алган. 1218-жылы Жети-Сууну Чыңгыз­хан басып алып, көп өтпөй Чагатай улусунун, 14-кылымда Хайду негиздеген мамлекеттин, 15-кылымда Моголстандын курамына кирген. Султан Са­йид (1514–33) ж-а Абд ар-Рашид (1533–65) хан­дардын тушунда кыргыздар м-н казактар бир­гелешип моголдорду Жети-Суудан сүрүп чыгышкан. 16-кылымдын 60–70-жылдарында анын толук эмес бөлүгү жаңы түптөлүп жаткан Казак хандыгы­нын курамына кирген. 17-кылымдын аягы – 18-к­ылымдын 50-жылдарына чейин Жуңгар хандыгынын (1635–1758) кол алдында калган. Жуңгар хан­дыгы талкалангандан кийин Олуя-Атадан Илеге чейин солто, чекир саяк, сарыбагыш уруулары көчүп келген (к. Кыргыздардын Чүйгө келиши). 19-кылымдын башында Иленин оң жээгине чейинки аймак Кокон хандыгынын ээлигине өтүп, чеп­терди курдурткан. 1860-жылдардагы Узун-Агач согушунда кокондуктардын жеңилиши м-н Жети-Суу акырындап Россия мамлекетинин коло­ниясына айланган. 1924–25-жылдарда Орто Азиядагы советтик республикаларда жүргүзүлгөн улуттук-мамлекеттик чек ара­ларды бөлүштүрүүдөн кийин Жети-Суу Кыргызстан м-н Казакстандын курамында калган.
Ад: Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья / Соч., т. II (1). М., 1963; Румянцев П. П. Уезды Джетысу. А., 2000; Мырза Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. А., 1999; Алымбектин санжырасы. Б., 2007.

Э. Турганбаев.